Is zuurstof als chemische ontdekking van belang voor de mensheid? Die vraag rijst bij mij als ik de nieuwsbrief van de Vereniging Nederlandse Chemische Industrie ontvang. Ter promotie van het internationale jaar van de chemie, zo vermeldt de nieuwsbrief, publiceerde de Royal Australian Chemical Institute een lijstje van de tien belangrijkste bijdragen van de chemie aan de mensheid. Uiteraard werp ik er snel een blik op.

Eerlijk gezegd, ik vind het deels een vreemd lijstje. Hier zijn de tien gelauwerde onderwerpen: medicijnen, gezuiverd water, plastic, DNA, zuurstof, radioactiviteit, synthese, kunstmest , kosmetica, fullereen (buckyballen). Graag loop ik ze even na, om na te gaan welke moeten afvallen.

Medicijnen: ja, die hoort er zeker op. De farmacie kun je natuurlijk zien als een tak van de chemie (al zullen sommige farmaceuten me dat kwalijk nemen) en er is sinds Paracelsus veel veranderd. Aan de chemie danken we aspirine, chemotherapie, cholesterolverlagende pillen en kalmerende geneesmiddelen.

Gezuiverd water: Hier slaat de twijfel toe. Schoon water is een zegen, en de moderne waterzuivering maakt gebruik van allerlei chemische hulpmiddelen. Ook natuurkundige methoden dragen echter bij aan de waterzuivering. Ik stel voor om niet gezuiverd water, maar de chemische analyse als belangrijke bijdrage te noteren: die maakt het mogelijk dat we schoon water van vies water kunnen onderscheiden, dat we minuscule verontreinigingen in land, lucht en water kunnen opsporen en zo mens en dier kunnen beschermen.

Plastic: Onbetwistbaar vormen plastics en andere kunststoffen een belangrijke bijdrage van de chemie, een zegen zelfs. Ze hebben ook nadelen, maar dat ligt meer aan de wijze waarop de mens ermee omgaat.

DNA: Een biologisch molecuul vind ik geen verdienste van de chemie. We hebben het niet eens ontworpen, al is het zo geniaal dat we dat wel op ons conto zouden willen schrijven. Opname van DNA in de lijst is pronken met andermans veren, in dit geval met de veren van de evolutie. DNA-modificatie vind ik ook niet helemaal chemie. Ik stel voor om hier in de lijst groene chemie te plaatsen, ofwel de opkomende chemische producten die als basis plantaardige grondstoffen hebben. We zullen ze hard nodig hebben als aardolie schaarser wordt.

Zuurstof: Ongetwijfeld vormt de ontdekking van zuurstof door Lavoisier, ruim twee eeuwen geleden, een belangrijke stap in de geschiedenis van de scheikunde. Toch is zuurstof niet iets dat in een top tien van bijdragen van de chemie aan de mensheid thuishoort, dat het bestaat is geen verdienste van enig chemicus. Vrij associërend kom ik hier uit op metaallegeringen. Van brons en messing tot moderne titaanlegeringen waaruit kunstheupen zijn vervaardigd: met allerlei legeringen, die bij voorkeur ook nog eens weinig last van zuurstof hebben (corrosie), heeft de chemie de mensheid veel goeds gebracht.

Radioactiviteit: Dit onderwerp schrap ik liever. Weliswaar kreeg Marie Curie de Nobelprijs voor de chemie vanwege haar ontdekking van de radioactieve elementen radium en polonium, maar voor mijn gevoel is radioactiviteit vooral een natuurkundig verschijnsel. Chemisch gezien verschillen isotopen van een element nauwelijks in hun gedrag.

Synthese: alhoewel het woord scheikunde meer slaat op ontleden, vormt synthese een van de belangrijkste kenmerken van de chemie. Toch zie ik dit woord liever niet in het lijstje terug, het ligt immers al ten grondslag aan andere genoemde belangrijke bijdragen van de chemie waaronder medicijnen en kunststof.

Kunstmest: Hierover bestaat geen twijfel, kunstmest hoort thuis op het lijstje van belangrijke chemische bijdragen. Sinds Justus von Liebig weten we dat de landbouw met kunstmest meer kan produceren. Er is nog steeds honger in de wereld, maar het heeft wel sterk geholpen. Nu wordt het afwachten wat de chemie de komende decennia kan bedenken als er fosfaattekorten gaan ontstaan.

Cosmetica: in eerste instantie fronste ik mijn wenkbrauwen, maar bij nalezen van de beschrijving van de Australische chemici ga ik alsnog akkoord met deze bijdrage. Dat komt dan vooral door de vermelding van zepen en andere detergentia, en die stoffen hebben denk ik inderdaad de mensheid veel goeds gebracht.

Fullereen (buckyballen): Dat vind ik een wat schrale omschrijving, anno 2011 denk ik dat we als veelbelovende chemische bijdrage aan de mensheid niet alleen fullerenen, maar ook nanobuizen en grafeen moeten noemen, drie vormen van koolstof waarvan we nog veel plezier zullen hebben.

Met twee afgevallen onderwerpen (radioactiviteit en synthese) is er ruimte voor nieuwe onderwerpen om het aantal tien vol te maken. Ik wil in ieder geval nanochemie noemen. Er zijn volop ideeën hoe bijvoorbeeld biochemische nanomachines kunnen bijdragen aan de geneeskunde, en chemische vondsten op het gebied van nanodeeltjes leiden tot interessante nieuwe materialen, voor bijvoorbeeld efficiënte zonnecellen en zelfreinigende oppervlakken.

Nummer tien laat ik open. Wie heeft er suggesties?