Afgelopen november kondigde onderzoeker He Jiankui ‘s werelds eerste genetisch gemanipuleerde baby’s aan. Hij had de genen van een tweeling bewerkt om de kinderen immuun te maken voor hiv. De onthulling ontketende een storm van kritiek. Collega-wetenschappers noemden He’s experiment onverantwoord. Wetenschapsliefhebbers moesten een kant te kiezen: is He een gevaarlijke gek of een briljante pionier? We kunnen DNA manipuleren, maar moeten we dat wel willen?
Wetenschapscabaretier Lieven Scheire tourt vanaf vandaag door Nederland met een theaterlezing over dit onderwerp. Door verhalen over de nieuwste doorbraken te combineren met scherpe vragen, nodigt hij iedereen uit een standpunt te vormen over de DNA-revolutie.
Wat kunnen we van deze theaterlezing verwachten?
‘Ik wil mensen laten zien hoe sensationeel snel het genetica-onderzoek ontwikkelt. We leren in een hoog tempo de verschillende functies van de menselijke genen kennen – en we hebben de techniek in handen om die genen te manipuleren. Anderzijds hebben we als maatschappij nog helemaal niet nagedacht over de ethische vragen die hiermee gepaard gaan. Er zijn nauwelijks wetten over de nieuwe mogelijkheden binnen de menselijke genetica. Daar maak ik me zorgen om.
‘Ik hoop dat de lezing een call to action is. We moeten nú over dit onderwerp nadenken. We moeten beslissen voor welke doelen we DNA-bewerking en -selectie oké vinden en voor welke niet. Tijdens de voorstelling stel ik het publiek vragen: willen we knippen en plakken in het DNA van mensen? Waar ligt de grens? Er zijn geen gemakkelijke antwoorden.’
U zegt dat het snel gaat, maar wetenschap is toch een traag proces?
‘In dit vakgebied ligt de trage fase achter ons. Op het DNA van planten en dieren gaan we al helemaal loos. En ook de DNA-bewerking van mensen is nu dus een feit. Ik heb drie maanden lang try-outs gedaan voor deze theaterlezing. In die korte tijd zijn verschillende hypothetische vragen die ik stelde werkelijkheid geworden. ‘Gaan we knippen en plakken in DNA van baby’s’, bijvoorbeeld. Dat was niet langer hypothetisch door het werk van He Jiankui. Of ‘gaan we toestaan dat ouders het geslacht en oogkleur van hun baby’s kunnen kiezen?’ Dat wordt nu aangeboden door klinieken in Cyprus en Californië. We moeten ons afvragen of dat slim is. Als ouders de eigenschappen van baby’s kunnen kiezen, kunnen sommige eigenschappen verloren gaan.’
Is dat een probleem?
‘Je kunt alles dat we kunnen wijzigen met DNA-geknutsel indelen in drie categorieën. Ernstige ziekten vormen de eerste categorie. Daarover zijn de meeste mensen het eens – als we ziekten kunnen voorkomen, moeten we het doen. De tweede categorie noem ik de ‘neutrale’ categorie, waarbij het gaat om onschuldige eigenschappen zoals de oogkleur van een kind. De derde categorie is die van de eugenetica. Moeten we ‘ongewenste’ eigenschappen voorkomen? Denk bijvoorbeeld aan autisme, een laag IQ, of het syndroom van Down.
‘Dat laatste vormt een gevoelige discussie. Je kunt kinderen wat ellende besparen, maar aan de andere kant verliezen we ook veel als we alleen mensen met ‘gewenste’ eigenschappen maken. Stel dat we alle ‘autisme-genen’ gaan wegfilteren – wie weet verliezen we dan ook onze meest briljante softwareschrijvers en techneuten.’
Inmiddels kun je voor duizend euro je DNA laten uitlezen. Ziet u dat als positieve ontwikkeling?
‘Tja, wil je je eigen DNA kennen? Je loopt het risico dat je in de letters van je genetische code iets ontdekt waar je helemaal niet blij van wordt. Zelf wil ik niet alles weten. Als je bijvoorbeeld je DNA kunt testen op de aanleg voor Alzheimer, dan blijf ik liever in het ongewisse.
‘Toch heb ik heb mijn genetische samenstelling laten uitlezen. Ik heb het nu in een file op mijn computer staan. Ik zie mezelf als een nieuwsgierig proefkonijn en het kan nu nog weinig kwaad. We weten nog lang niet alles over welke genen bij welke eigenschappen horen. Veel van onze eigenschappen zijn heel complex gecodeerd – zelfs onze oogkleur beslaat meerdere genen. Dus zelfs als ik mijn genetische code zou delen, kunnen mensen daar weinig conclusies over trekken.
‘Aan de andere kant gaan de ontwikkelingen snel en is het misschien wel heel dom dat ik stukken van mijn DNA publiekelijk laat zien. Mensen die vijftien jaar geleden hun feestfoto’s online plaatsten, weten nu pas dat het internet niets vergeet. Wie weet wat mensen straks uit mijn DNA kunnen concluderen.’
Zou je DNA-bewerking een wetenschappelijke revolutie noemen?
‘Absoluut. Ik denk dat het menselijk DNA de steen van Rosetta is van onze generatie. Het kost jaren om het helemaal te ontcijferen, maar zodra we de vertaling in handen hebben, zal dat zoveel kennis ontketenen dat het onze maatschappij voorgoed verandert.’
