Als je tandvlees vanochtend bij het tandenpoetsen bloedde, is het misschien een goed idee om dat eens in de gaten te houden. Mogelijk hebben we de oorzaak van de ziekte van Alzheimer gevonden in Porphyromonas gingivalis, de belangrijkste bacterie bij chronische tandvleesaandoeningen.
Dat is slecht nieuws, want ongeveer een derde van alle mensen heeft last van zijn tandvlees. Het goede nieuws is dat er dit jaar grote klinische proeven plaatsvinden van een geneesmiddel dat de belangrijkste gifstoffen van P. gingivalis blokkeert. Onderzoek dat deze week is gepubliceerd in Science Advances, laat zien dat het geneesmiddel de ziekte van Alzheimer zou kunnen stoppen en zelfs ongedaan kan maken. Er zou zelfs een vaccin kunnen komen.
Alzheimer vormt een van de grootste mysteries in de geneeskunde. De bevolking wordt steeds ouder, wat ervoor heeft gezorgd dat dementie doodsoorzaak nummer vijf in de wereld is geworden. In zo’n 70 procent van de gevallen gaat het om de ziekte van Alzheimer – maar de oorzaak van die ziekte kennen we niet.
Bacteriën in de hersenen
De ziekte gaat vaak gepaard met het samenklonteren van twee eiwitten, amyloïde en tau, in de hersenen. De heersende hypothese is dat de ziekte ontstaat uit een gebrekkige controle over deze eiwitten.
Daarentegen heeft recent onderzoek laten zien dat niet iedereen met amyloïde-klonters in de hersenen ook daadwerkelijk dementie krijgt. Daar komt nog eens bij dat het reguleren van de eiwitten ook niet altijd tot een succesvolle behandeling van alzheimer leidt. Daarom wordt de hypothese ernstig in twijfel getrokken.
Nu begint het bewijs echter op te stapelen dat de functie van amyloïde-eiwitten wel eens de afweer tegen bacteriën kan zijn. Dat leidde recent tot een golf van onderzoeken naar de rol van bacteriën in de ziekte van Alzheimer. Met name de bacteriën die tandvleesaandoeningen veroorzaken krijgen veel aandacht, omdat het bekend is dat tandvleesaandoeningen een belangrijke risicofactor zijn voor de aandoening.
Bacteriën die een rol spelen bij tandvleesaandoeningen zijn al eerder gevonden in de hersenen van overleden alzheimerpatiënten. Tot nog toe was het echter niet duidelijk of deze bacteriën de ziekte veroorzaakten, of dat ze de hersenen binnendrongen doordat de aandoening het brein beschadigt.
Verband met tandvleesaandoeningen
Verschillende onderzoeksteams hebben P. gingivalis onderzocht. Zij hebben ontdekt dat de bacterie een ontsteking veroorzaakt in de hersengebieden die door alzheimer geraakt zijn. Daarnaast ontdekten de teams dat tandvleesinfecties de symptomen in muizen met alzheimer kunnen verergeren, en de bacterie neurale schade en amyloïde-klonters kan veroorzaken bij gezonde muizen.
‘Wanneer de resultaten van meerdere onafhankelijke laboratoria op één lijn zitten, zoals hier het geval is, is dat zeer overtuigend’, zegt Casey Lynch van Cortexyme, een farmaceutisch bedrijf in San Francisco.
Uit onderzoek van Cortexyme blijkt nu dat in 96 procent van de alzheimerbreinmonsters die zij onderzochten (54 in totaal) toxische enzymen te vinden zijn, zogeheten ‘gingipains’. De bacterie P. gingivalis gebruikt deze enzymen om menselijk weefsel te verteren. Daarnaast onderzochten de wetenschappers drie alzheimerbreinen op basis van DNA. Daarin vonden ze in alle drie de gevallen de bacterie P. gingivalis zelf.
De bacteriën en de enzymen kwamen in hogere concentraties voor in de hersenen van mensen die een sterke cognitieve achteruitgang hadden meegemaakt. Daar waren ook meer amyloïde- en tau-klonters te vinden. Het team vond de bacteriën ook terug in het ruggenmergvocht van levende alzheimerpatiënten. Dat betekent dat dit misschien wel een techniek kan zijn waarmee artsen de ziekte kunnen diagnosticeren.
Toen het team P. gingivalis-gerelateerde tandvleesaandoeningen veroorzaakte bij muizen, leidde dit tot herseninfecties, amyloïde-productie, klonters van tau-eiwit en neurale schade in de regio’s en zenuwen die normaal gesproken door de ziekte van Alzheimer worden aangetast.
Eerder had Cortexyme al moleculen ontwikkeld die gingipains blokkeren. Wanneer de onderzoekers deze moleculen aan muizen gaven, verminderde dat de hersenontstekingen en de productie van amyloïden. Daarnaast redde het zelfs beschadigde neuronen.
Het team ontdekte dat het antibioticum dat P. gingivalis doodt hetzelfde voor elkaar kreeg, maar minder effectief. Bovendien ontwikkelden de bacteriën snel resistentie. Bij de gingipain–blokkers gebeurde dat niet.
Hoop op behandeling
Sommige hersenmonsters van mensen zonder alzheimer bevatten ook de P. gingivalis-bacteriën en eiwitophopingen, maar in minder hoge concentraties. Dat strookt met het feit dat amyloïde- en tau-eiwitten zich tien tot twintig jaar lang in de hersenen kunnen ophopen voordat de symptomen van alzheimer aan het licht komen. Dit, zegt Lynch, toont aan dat P. gingivalis een oorzaak van alzheimer is, niet een gevolg.
Tandvleesaandoeningen komen veel vaker voor dan de ziekte van Alzheimer. Maar ‘Alzheimer raakt mensen bij wie de gingipains zo snel opstapelen, dat ze tijdens hun leven symptomen ontwikkelen’, zegt Lynch. ‘Wij zijn ervan overtuigd dat deze hypothese de ontwikkeling van de ziekte universeel verklaart.’
Cortexyme meldde in oktober dat hun gingipain-blokkers de eerste veiligheidstests bij mensen hebben doorstaan. Het leek er ook op dat de blokkers de alzheimersymptomen verminderden. Later dit jaar start de firma een uitgebreidere test van het medicijn. Daarbij kijken ze hoe concentratie van de P. gingivalis-bacterie in het ruggenmergvocht van alzheimerpatiënten verandert, voor en na het medicijngebruik. Ook brengen ze de bijhorende cognitieve verbeteringen in kaart.
Cortexyme wil het medicijn ook testen als middel tegen de tandvleesaandoeningen zelf. De poging va een team in Melbourne om tandvleesaandoeningen te bestrijden, leidde tot de ontwikkeling van een vaccin voor P. gingivalis. Proeven met dit vaccin zijn in 2018 gestart.
Een vaccin voor tandvleesaandoeningen zou fijn zijn – maar als het ook de ziekte van Alzheimer stopt, zal de impact hiervan enorm zijn.