Als we het uitsterven van soorten willen stoppen, moeten we ons focussen op eilanden. Daar komen veel unieke plant- en diersoorten voor, en juist daar slinkt de biodiversiteit in rap tempo, concludeert biogeograaf Sietze Norder.
Eilandbiogeografie in het Anthropoceen en het Kwartair is de titel van het proefschrift waarop Sietze Norder in april promoveerde aan de universiteit van Lissabon, de universiteit van de Azoren en de Universiteit van Amsterdam. ‘De biogeografie probeert te begrijpen waarom een soort op de ene plek wel voorkomt en op de andere plek niet’, vertelt Norder. ‘Het vakgebied bevindt zich op het snijvlak van biologie en geografie en gaat over de verspreiding van plant- en diersoorten over de wereld.’
Voor zijn proefschrift bestudeerde Norder eilanden. ‘Eilanden zijn modelsystemen voor de wereld. Het ecosysteem van een eiland is eenvoudiger te begrijpen dan dat van het continent, omdat minder soorten het eiland hebben kunnen bereiken. Daardoor kan de interactie tussen soorten gemakkelijker worden onderzocht.’ Bovendien zijn eilanden veel jonger dan het continent. Zo is Tenerife 12 miljoen jaar oud, terwijl grote delen van het vasteland honderden miljoenen jaren oud zijn. Een oceanisch eiland ontstaat bijvoorbeeld als een vulkaan boven het water uitgroeit, of als de zeespiegel daalt. ‘Door die duidelijke startdatum kun je goed aflezen hoe het ecosysteem zich heeft gevormd: de dieren en planten die zich er hebben gevestigd, zijn ofwel via de lucht ofwel via het water aangekomen.’
Zeespiegel
Voor zijn proefschrift heeft Norder onder andere onderzocht hoe veranderingen in de zeespiegel invloed hebben op de ecosystemen van eilanden. Eilanden kennen relatief veel endemische soorten: plant- en diersoorten die nergens anders ter wereld voorkomen. Op het ene eiland komen meer endemische soorten voor dan op het andere. Een belangrijke bevinding van Norder is dat de hoeveelheid endemische soorten vooral samenhangt met de grootte van het eiland in het verleden, en minder met de huidige grootte.
‘Je zou denken dat twee eilanden die op dit moment even groot zijn ook ongeveer evenveel soorten tellen, maar dat is niet zo. Ik heb wel een samenhang gevonden in de biodiversiteit en de grootte in het verleden, vóórdat de zeespiegel steeg. Afhankelijk van verschillen in de onderwatertopografie reageert het ene eiland veel sterker op veranderingen in de zeespiegel dan het andere.’
Klein en geïsoleerd
Op dit moment zijn de eilanden op aarde uitzonderlijk klein en geïsoleerd. Zeespiegels zijn hoog door het gesmolten ijs. IJstijden en interglacialen wisselen elkaar de laatste 2,6 miljoen jaar af, waarbij de ijstijden veel langer duren dan het interglaciaal. Op dit moment leven we in zo’n korte, warmere periode waarin de ijskappen smelten en zeespiegels hoger zijn.
‘Alle eilanden zijn vandaag veel kleiner dan ze de meeste tijd in het verleden zijn geweest’, verklaart Norder. ‘Als een eiland kleiner wordt, verwacht je dat er soorten uitsterven doordat er minder voedsel is. Maar daar blijkt dus een vertragingseffect van duizenden jaren in te zitten. Soorten hebben tijd nodig om zich aan te passen aan de nieuwe situatie.’
Kort bewoond
Door de komst van de mens zijn eilandecosystemen nog verder verkleind en versnipperd geraakt. Voor het tweede deel van zijn promotie heeft Norder onderzocht wat op de eilanden is veranderd sinds mensen er voet aan wal zetten.
Voor eilanden is relatief gemakkelijk te achterhalen wanneer dat was. Tenerife is bijvoorbeeld zo’n 2000 jaar bewoond. Norder: ‘Dat is heel kort, vergeleken met de ouderdom van dat eiland. Mensen zijn het land gaan veranderen, doordat ze er bijvoorbeeld voedsel zijn gaan verbouwen. Madeira is na de komst van de mens compleet kaalgeslagen: al het bos is geoogst en verscheept naar het vaste land. Op Mauritius zijn suikerrietplantages aangelegd, om suiker te leveren aan Europa. Maar wat vaak vergeten wordt als mensen het over het verlies aan biodiversiteit hebben, is dat de eilanden ook al veranderden vóórdat er mensen kwamen. De bedoeling van mijn onderzoek is om de veranderingen in biodiversiteit in een langeretermijncontext te plaatsen. Op de eilanden is goed te zien dat sinds de komst van de mens soorten uitstierven, en ook dat soorten met mensen meereisden en invloed uitoefenden. De snelheid waarmee de biodiversiteit veranderde sinds de komst van de mens ligt vele malen hoger dan voordien.’
Zestig procent van de plant- en diersoorten die wereldwijd zijn uitgestorven, kwamen van een eiland, terwijl eilanden maar 5 procent van het aardoppervlakte beslaan. Daarnaast wordt een groot deel van de overgebleven planten en dieren op eilanden bedreigd. ‘Je kunt niet ontkennen dat de mens een gigantische invloed heeft gehad. Er sterven in rap tempo soorten uit. Veel eilanden zijn al bijna volledig ontbost.’ Toch wil Norder niet in doemdenken vervallen. ‘Ik probeer te kijken hoe we de inzichten kunnen ombuigen naar een constructieve toekomstvisie. Het aantal endemische soorten dat op eilanden voorkomt, is relatief groot. Als we de wereldwijde achteruitgang in biodiversiteit een halt willen toeroepen, kunnen we ons dus het best focussen op eilanden. Door de ecosystemen van eilanden te herstellen, kunnen we het tij keren.’
Norder heeft voor zijn onderzoek datasets van andere onderzoekers gebruikt om te achterhalen hoe de biodiversiteit op de eilanden eruitzag vóórdat mensen er voet aan wal zetten. Naast de historische bronnen laten ook bodemboringen dat zien. ‘Slakkenhuisjes blijven bijvoorbeeld vrij goed intact’, zegt Norder. ‘Daaraan kan worden afgelezen welke soorten nu zijn uitgestorven.’
Aarde is een eiland
Een casestudy voerde Norder uit op Mauritius. Voor dat eiland ging hij na wat er gebeurde toen de eerste mensen aankwamen. Het was ook op Mauritius waar zijn fascinatie voor eilanden ooit ontstond, toen hij er in 2010 veldwerk deed voor zijn studie. ‘Ik vond het meteen geweldig! Ik keek naar de sterren en realiseerde me dat de aarde eigenlijk ook een soort eiland is. Ik vroeg me af waar het voedsel vandaan kwam op Mauritius: het land staat namelijk helemaal in dienst van de suikerrietproductie voor het vaste land. Als je wilt begrijpen hoe wij mensen ons verhouden tot andere wezens moet je naar eilanden kijken. Daar zijn duidelijke startpunten van zowel de vorming van het ecosysteem als van de invloed van de mensheid te zien.’