Wereldwijd zijn nu ongeveer 70 miljoen vaccinatiedoses tegen covid-19 uitgedeeld. Hoe zit het met je veiligheid wanneer je één prik hebt ontvangen, en nog wacht op de tweede? En kunnen we de maatregelen versoepelen dankzij de vaccinatiecampagnes?
In Nederland zijn inmiddels ongeveer 350.000 vaccinaties uitgedeeld. Het precieze aantal is onbekend, omdat het RIVM met schattingen werkt. Wie een prik heeft gehad, moet maximaal zes weken wachten totdat de tweede vaccinatiedosis wordt toegediend.
Veel mensen vragen zich af of ze na die eerste prik al beschermd zijn, en welke maatregelen zij nog moeten nemen voor hun eigen veiligheid en die van anderen.
Ben ik veilig als ik een enkele dosis van een coronavirusvaccin heb gehad?
Het korte antwoord is nee. ‘Denk niet dat je veilig bent. Dat zou een vreselijke aanname zijn’, zegt immunoloog Danny Altmann van het Imperial College in Londen. ‘Je mag je gedrag absoluut nog niet aanpassen tot ruim na je tweede dosis.’
Ten eerste duurt het minstens twee tot drie weken voordat de bescherming van de eerste prik werkt, dus in die periode ben je net zo kwetsbaar als je vóór de vaccinatie was.
Ten tweede is het niet duidelijk hoeveel bescherming een enkele dosis van een vaccin biedt (meer hierover verderop in dit stuk). Er zijn geen proeven gedaan die daar antwoord op kunnen geven. Wat wel zeker is, is dat geen enkel vaccin volledige bescherming biedt, zelfs niet na twee prikken. Met de vaccins van Pfizer en BioNTech kan ongeveer 1 op de 20 mensen alsnog besmet worden en symptomen vertonen. Met het vaccin van AstraZeneca en de Universiteit van Oxford zou zelfs 1 op de 3 mensen nog kwetsbaar kunnen zijn.
Ten derde hangt je risico op besmetting af van hoe groot de kans is dat je eraan wordt blootgesteld. In landen waar de besmettingscijfers hoog zijn, is het dus des te belangrijker om je nog steeds aan de voorzorgsmaatregelen te houden. ‘Mensen lopen nu meer risico dan in de zomer, ook al zijn ze gevaccineerd’, zegt epidemioloog Matt Keeling van de Universiteit van Warwick in het Verenigd Koninkrijk.
Als je na een prik alsnog covid-19 oploopt, kun je nog steeds ernstig ziek worden en sterven. Zo’n 10 tot 20 procent van de besmette mensen krijgt ook long covid – met langdurige ziekteverschijnselen zoals vermoeidheid en hoofdpijn. We weten nog niet of deze symptomen maanden-, jaren- of zelfs levenslang aanhouden, zegt Altmann. ‘Het is echt akelig.’
Vergeet bovendien niet: het gaat niet alleen om jezelf.
Kan ik nog steeds andere mensen besmetten als ik gevaccineerd ben?
Ja, de kans is groot dat dat kan. De klinische proeven met de vaccins zijn bedoeld om te zien of ze besmettingen met ziektesymptomen voorkomen. De hamvraag is of gevaccineerde mensen die beschermd zijn tegen ziek worden, alsnog besmet kunnen raken zonder symptomen en zo het virus aan anderen kunnen doorgeven.
Het kan nog maanden duren voordat onderzoek hiernaar ons een duidelijk antwoord zal geven. Maar de kans is groot. Uit de eerste resultaten van een onderzoek onder zorgmedewerkers, door de Britse epidemioloog Susan Hopkins en haar collega’s, blijkt bijvoorbeeld dat een natuurlijke besmetting zo’n 94 procent bescherming biedt tegen een nieuwe besmetting met klachten gedurende de eerste vijf maanden. Dat is vergelijkbaar met de beste vaccins. Natuurlijke besmetting bood echter maar 75 procent bescherming tegen infecties zónder klachten. Althans, sommige opnieuw besmette mensen hadden een grote hoeveelheid van het virus onder de leden, en waren waarschijnlijk dus besmettelijk.
Er zijn ook aanwijzingen dat de B.1.351- en P.1-varianten van het coronavirus, die voor het eerst opdoken in respectievelijk Zuid-Afrika en Brazilië, gedeeltelijk aan de immuunrespons kunnen ontkomen. Dat betekent dat bestaande vaccins wellicht niet zo effectief zijn voor deze varianten.
Het komt erop neer dat je, zelfs na een vaccinatie, besmettelijk kunt zijn zonder het te weten.
‘In openbare ruimten en op het werk moet je je absoluut dezelfde voorzorgsmaatregelen nemen als tot nu toe, totdat meer mensen zijn gevaccineerd’, zegt viroloog Angela Rasmussen van de Amerikaanse Georgetown University. Wanneer het is toegestaan, denkt Rasmussen dat kleinschalige ontmoetingen met familie of vrienden die ook zijn gevaccineerd wel mogelijk zouden zijn. ‘Je zou bijvoorbeeld je ouders kunnen bezoeken als jullie allemaal gevaccineerd zijn’, zegt ze. ‘Maar idealiter zou je in deze situaties nog steeds enige voorzorgsmaatregelen willen nemen.’
In hoeverre ben ik beschermd na een eerste prik?
Dat weten we niet zeker. Volgens de klinische proeven is het Pfizer/BioNTech-vaccin 52 procent effectief na de eerste dosis, oplopend tot 95 procent na de tweede dosis. Het Oxford/AstraZeneca-vaccin is 65 procent effectief na één dosis, oplopend tot 70 à 90 procent.
De aantallen na één dosis zijn berekend door symptomatische besmettingen te tellen die optraden tussen de eerste en de tweede dosis. Het duurt echter ten minste twee weken voordat het immuunsysteem op het vaccin reageert. Daarom heeft het Joint Committee on Vaccination and Immunisation van het Verenigd Koninkrijk de effectiviteit van één dosis berekend door alléén te kijken naar de besmettingen die optraden na de eerste twee weken na de eerste prik, maar vóór de tweede dosis.
De conclusie was dat wanneer die eerste periode niet wordt meegerekend, de effectiviteit van het Pfizer/BioNTech-vaccin ongeveer 90 procent bedraagt. Die van het Oxford/AstraZeneca-vaccin bereikt ongeveer 70 procent. Op grond van deze cijfers hebben verschillende landen besloten de tweede dosis uit te stellen, zodat meer mensen een eerste dosis kunnen krijgen.
Hoewel dit logisch is, zijn de berekeningen gebaseerd op een klein aantal gevallen. Dat betekent dat de cijfers behoorlijk onzeker zijn. We hebben meer meetgegevens nodig om een beter beeld te krijgen van de werkzaamheid van de eerste dosis. Onderzoek hiernaar vindt nu plaats.
Intussen zijn er geluiden over een onderzoek in het Sheba Medisch Centrum in Israël, waaruit blijkt dat het Pfizer/BioNTech- vaccin slechts 33 procent effectief is bij het voorkomen van besmettingen twee weken na de eerste dosis. Keeling zegt dat we niet genoeg over het onderzoek weten om er echt conclusies over te trekken.
Het lijkt er echter op dat dit onderzoek gebaseerd was op mensen die werden getest, ongeacht of ze symptomen vertoonden of niet. Het telde dus zowel asymptomatische als symptomatische besmettingen. Dus zelfs als de bevindingen juist zijn, betekent dat niet noodzakelijk dat andere schattingen fout zijn.
Is er een manier om te testen of het vaccin bij mij heeft gewerkt?
Ja. Laboratoria kunnen de bloedspiegels meten van het belangrijkste type antilichamen, de zogeheten neutraliserende antilichamen, die besmetting voorkomen door zich te binden aan het spike-eiwit van het coronavirus, dat het virus helpt cellen binnen te dringen.
Hoewel er nog steeds discussie is over welke aspecten van de immuunrespons ons precies bescherming bieden, zouden mensen met voldoende neutraliserende antilichamen beschermd moeten zijn tegen infectie, zegt Altmann. ‘Ik zou zeggen dat ze absoluut, volkomen veilig zijn.’
Helaas zijn dergelijke tests niet op grote schaal beschikbaar. Maar het testen op neutraliserende antilichaamniveaus zou in principe gebruikt kunnen worden als basis voor ‘immuniteitsbewijzen’.
Dergelijke tests moeten waarschijnlijk elk jaar worden herhaald. De antilichaamspiegels dalen namelijk vrij snel dalen in de maanden na infectie of vaccinatie. Bij de meeste mensen zouden zij zich uiteindelijk moeten stabiliseren in plaats van verder te dalen.
Wanneer zorgen vaccinaties ervoor dat het leven weer teruggaat naar normaal?
Niet op korte termijn. Misschien duurt het jaren. ‘Vaccinatie is geen wondermiddel, omdat het effect niet onmiddellijk merkbaar zal zijn’, zegt epidemioloog Anne Cori van het Imperial College in Londen. ‘Het effect van vaccinatie zal pas zichtbaar worden als we een zeer hoge vaccinatiegraad bereiken.’
Het hangt dus af van hoe snel we vaccins kunnen uitrollen en van hoeveel mensen ze nemen, zegt Cori. Daarom moet iedereen zich zo snel mogelijk laten vaccineren.
Israël heeft al aan ongeveer 45 procent van de bevolking een eerste prik gegeven. Bij mensen boven de zestig bereikt het land ten minste 78 procent. Er zijn aanwijzingen dat deze vaccinatiegraad een verschil begint te maken. Niet alleen begint het aantal besmettingen te dalen, maar ook het aantal mensen dat ernstig ziek wordt neemt af. Dat gebeurt zelfs sneller dan de besmettingsgraad.
Maar ook wanneer veel mensen gevaccineerd zijn, kunnen versoepelingen van de maatregelen leiden tot een nieuwe besmettingsgolf, zegt Keeling. Zelfs als de vaccinatiecampagne is voltooid, zou er nog steeds een grote uitbraak kunnen gebeuren, tenzij de vaccinatie voor ongeveer 85 procent effectief is in het tegengaan van besmettingen.
Vaccins beschermen namelijk niet iedereen tegen covid-19, en bovendien zal niet iedereen zich laten vaccineren. Zo zijn er alsnog veel vatbare mensen. ‘Je kunt nooit 100 procent bescherming in een populatie bereiken’, zegt Keeling. ‘Er zijn nog steeds gevaren, tenzij het vaccin ongelooflijk goed werkt bij het tegengaan van besmettingen.’
