Het zogeheten ‘mechanisme van Antikythera’ wordt vaak gezien als ’s werelds eerste computer. Het is een tweeduizend jaar oud bronzen apparaat dat de banen van zon, maan en planeten weergaf. Onderzoekers hebben altijd aangenomen dat de hemellichamen op het apparaat als de wijzers van een klok over een wijzerplaat bewogen. Een nieuwe studie oppert echter dat de hemellichamen weergegeven werden door een reeks versierde roterende ringen.
Het apparaat dateert uit de eerste eeuw voor Christus en is in 1901 uit een gezonken schip opgedoken vlak bij het Griekse eiland Antikythera. Wetenschappers zijn al meer dan een eeuw bezig om de zwaargehavende overblijfselen te ontcijferen. Het voorwerp bevat onder andere inscripties, meetschalen en meer dan dertig bronzen tandwielen.
Reconstructie
Uit gedetailleerde röntgenfoto’s van de overgebleven stukken blijkt dat het apparaat een doos was van ongeveer dertig centimeter hoog. Het werd bediend met een hendel aan de zijkant. Aan de achterkant zaten twee spiraalvormige wijzerplaten. De ene wijzerplaat liet een kalender zien, waarop onder meer het moment van de Olympische Spelen stond gemarkeerd. De andere gaf de data weer van voorspelde maans- en zonsverduisteringen.
De voorkant van het apparaat ontbreekt grotendeels, maar onderzoekers zijn het erover eens dat een grote ronde wijzerplaat de bewegingen van hemellichamen door de lucht weergaf. Ingewikkelde series tandwielen berekenden de beweging van de planeten gezien vanaf de aarde. Ook bepaalden ze de veranderende snelheid van de zon en de maan.
In 2016 ontcijferden historici inscripties op het apparaat die de banen van Venus en Saturnus beschreven. Opvallend was dat de inscripties cycli lieten zien waarvan we voorheen niet wisten dat oud-Griekse astronomen ze gebruikten. Het was al bekend dat de Grieken de baan van Venus beschreven met een achtjarige of een wat nauwkeurigere 1151-jarige cyclus. De inscriptie op het mechanisme van Antikythera beschrijft echter een 462-jarige cyclus.
Geniale Grieken
Tony Freeth, hoogleraar werktuigbouwkunde aan University College London, en zijn collega’s suggereren dat de Grieken deze kennis hebben verkregen door een stapsgewijze rekenkundige methode te gebruiken. De filosoof Parmenides beschreef die methode voor het eerst in de vijfde eeuw voor Christus. Dezelfde methode gebruikten de onderzoekers om soortgelijke cycli voor andere planeten te achterhalen, waarvoor de inscripties ontbreken. Hiermee stelden ze een bouwplan op waar al het beschikbare bewijs in past, ook de overgebleven inscripties en een tandwiel met 63 tanden waarvan de functie tot nog toe onbekend was.
De onderzoekers concluderen dat de hemellichamen niet door wijzers werden weergegeven, maar door ronddraaiende ringen. De inscripties wijzen erop dat gekleurde halfedelstenen de positie van elke planeet weergaven op diens ring.
Freeth zegt dat hij er zeker van is dat het nieuwe ontwerp ‘in wezen juist’ is en beschrijft het als ‘een prachtig systeem’. Hij denkt dat het mechanisme gebruikt werd om astronomische theorieën door te rekenen, in plaats van de berekeningen met de hand uit te voeren. ‘Het was een voorspellingsmachine’, zegt hij. ‘Je geeft een draai aan de hendel en het laat je de uitkomst zien.’
Ontwerp testen
Mike Edmunds, hoogleraar astrofysica aan de universiteit van Cardiff, heeft ook gewerkt aan het mechanisme van Antikythera. Hij vindt het voorstel ‘vernuftig’, maar waarschuwt dat het lastig is om zeker te zijn met zo weinig overgebleven aanwijzingen. Volgens hem is het onmogelijk om zeker te weten dat zo’n theoretische reconstructie ook daadwerkelijk het origineel weerspiegelt.
Verder merkt hij op dat het nieuw voorgestelde bouwplan veel extra tandwielen bevat. Hij vraagt zich af of zo’n complex mechanisme wel soepel kon draaien en of het niet snel kapot ging.
Freeth zegt dat de volgende uitdaging is om een fysiek model te bouwen met behulp van 2000 jaar oude technieken. Op die manier kan hij bewijzen dat het voorgestelde ontwerp echt werkt.
