Canadese paleontologen vinden dat een groep fossielen, afkomstig van mensachtigen die ongeveer 600.000 jaar geleden in Afrika leefden, een eigen soortnaam verdient. Homo bodoensis, zo luidt hun voorstel.
De nieuwe uitgestorven menssoort die de naam Homo bodoensis zou kunnen krijgen is niet ontdekt op basis van nieuwe vondsten, maar kwam aan het licht toen wetenschappers oude fossielen opnieuw analyseerden. Wat is er nou zo interessant aan deze vondst, en de bijbehorende naam?
Wie was Homo bodoensis?
Homo bodoensis is de voorgestelde naam voor een groep mensachtigen die in Afrika leefde gedurende het Midden-Pleistoceen, tussen 770.000 en 126.000 jaar geleden. De soort is beschreven door paleontoloog Mirjana Roksandic van de Universiteit van Winnipeg in Canada en haar collega’s. De soortnaam is afgeleid van de zogeheten Bodo-schedel, die in 1976 werd gevonden in Bodo D’ar in het dal van de Awash-rivier in Ethiopië. De schedel is ongeveer 600.000 jaar oud.
De onderzoekers stellen dat H. bodoensis honderdduizenden jaren lang in Afrika heeft geleefd. Zij denken dat ook andere gevonden fossielen tot deze soort behoren: de Kabwe 1-schedel uit Zambia, en de Ndutu-schedel en de Ngaloba-schedel uit Tanzania. Een schedel uit Elandsfontein in Zuid-Afrika was eveneens van een H. bodoensis, stellen zij. Bovendien denken ze dat H. bodoensis ook in het oostelijke Middellandse Zeegebied heeft geleefd.
Hoe werden de fossielen eerder geduid?
Er werden verschillende soortnamen op de fossielen geplakt, soms op tegenstrijdige wijze. In het ene onderzoek werd de Bodo-schedel bijvoorbeeld Homo heidelbergensis genoemd, in een andere studie was het Homo rhodesiensis.
H. heidelbergensis is de soort waaraan een 609.000 jaar oud kaakbeen wordt toegekend dat is gevonden in Mauer, in het zuidwesten van Duitsland. Er zijn een aantal soortgelijke botten gevonden in Europa en Afrika, die allemaal uit het Midden-Pleistoceen stammen. Onderzoekers verschillen echter van mening of al deze botten van H. heidelbergensis zijn.
H. rhodesiensis is voor het eerst genoemd om de schedel van Kabwe 1 te beschrijven. Dit bot is in 1921 gevonden in wat nu Zambia is, maar toen nog Noord-Rhodesië heette.
Welke andere mensachtigen leefden er tijdens het Midden-Pleistoceen?
Kort gezegd: veel. In Europa ontstonden in deze periode de neanderthalers, terwijl in Azië de denisovamens evolueerde. In zuidelijk Afrika was er de Homo naledi. Tenslotte ontstond de moderne mens (Homo sapiens) in Afrika rond 300.000 jaar geleden – ongeveer halverwege het Midden-Pleistoceen.
Door deze mengelmoes van mensachtigen is het lastig uit te zoeken welke fossielen tot welke soort behoren, en dus hoe wijdverspreid elke soort was, en hoe lang ze allemaal leefden. Ook is het moeilijk te bepalen welke soort eerst bestond, en welke daar weer afstammelingen van waren.
Vroeger dacht men bijvoorbeeld dat H. heidelbergensis de voorouder was van de neanderthalers. Dit kan echter niet kloppen. De genetica vertelt ons dat de neanderthalers al vroeg in het Midden-Pleistoceen ontstonden, mogelijk zelfs vóór de oudste fossielen van de H. heidelbergensis. Er leefden 430.000 jaar geleden al neanderthalers in Noord-Spanje. In de afgelopen vijf jaar zijn veel Europese fossielen die voorheen als H. heidelbergensis werden gezien omgedoopt tot vroege neanderthalers.
Hoe past H. bodoensis in dit plaatje?
Roksandic en haar collega’s stellen dat alle Afrikaanse fossielen die voorheen H. heidelbergensis of H. rhodesiensis zijn genoemd, moeten worden beschouwd als één soort: H. bodoensis. Uit deze soort zou uiteindelijk de moderne mens zijn voortgekomen.
Bovendien zeggen zij dat de fossielen van H. heidelbergensis die in Europa zijn gevonden allemaal geclassificeerd moeten worden als vroege neanderthalers. Fossielen uit het oostelijke Middellandse Zeegebied die niet goed bij een van de soorten passen, vertegenwoordigen volgens hen kruisingen tussen de verschillende mensachtigen.
Het team koos voor de term H. bodoensis, om deze Afrikaanse mensachtigen eindelijk ook een Afrikaanse naam te geven, aldus Roksandic. De soortnaam Homo rhodesiensis verwijst naar Noord-Rhodesië, de oude naam van Zambia. Deze naam stamt uit de tijd dat het gebied onder controle stond van het Britse Rijk. De naam Rhodesië is afkomstig van Cecil Rhodes, een Britse mijnmagnaat en politicus. Door deze associatie is de naam Rhodesië niet populair.
Is iedereen het erover eens dat we een nieuwe soortnaam nodig hebben?
Nee. Het is niet nodig, zegt bijvoorbeeld antropoloog Chris Stringer van het Natural History Museum in Londen. Stringer is het er wel mee eens dat H. heidelbergensis te losjes is gebruikt. ‘Ook ik heb me daar schuldig aan gemaakt’, zegt hij. Stringer vindt dat de H. heidelbergensis-naam alleen gebruikt mag worden voor het oorspronkelijke Mauer-kaakbeen en een paar andere Europese fossielen, zoals een kaakbeen uit de Mala Balanica-grot in Servië.
Maar wat de Afrikaanse fossielen betreft, is Stringer tevreden met de soortnaam H. rhodesiensis. Hij voert aan dat deze is vernoemd naar het land waar hij is gevonden, niet naar Cecil Rhodes zelf. De naam eert de Brit dus niet, stelt hij. Bovendien stellen de regels van de Internationale Commissie voor de Zoölogische Nomenclatuur dat gevestigde namen voorrang hebben. Omdat H. rhodesiensis al de formele naam is, moeten we die blijven gebruiken, stelt Stringer.
Als we de soortnaam H. rhodesiensis toch willen afserveren, zijn er volgens Stringer al bestaande alternatieven. De eerder genoemde schedel uit Elandsfontein staat bijvoorbeeld ook bekend als de schedel van Saldanha. In de jaren vijftig werd de soort daarom Homo saldanensis genoemd door de Brits-Zuid-Afrikaanse antropoloog Matthew Drennan. ‘Zelfs als je rhodesiensis zou schrappen, zijn er andere passende namen die je kunt gebruiken, in plaats van een nieuwe te verzinnen’, zegt Stringer.
Stringer is ook sceptisch over de bewering dat de Bodo-schedel onze directe voorouder is. In 2019 publiceerde zijn team een studie over de evolutie van het menselijk gezicht. Dat onderzoek leek erop te wijzen dat de soort waartoe de Bodo-schedel behoorde een ander evolutionair pad heeft gevolgd dan de moderne mens.
