In een uitverkocht Internationaal Theater Amsterdam vond gisteren de negende editie van het Gala van de Wetenschap plaats, met dit jaar ‘gezond verstand’ als thema. Onder muzikale begeleiding van curator Erik de Jong, beter bekend onder zijn artiestennaam Spinvis, deelden wetenschappers inzichten uit hun vakgebied over dit thema met de zaal. Zoals altijd verzorgde New Scientist-hoofdredacteur Jim Jansen de presentatie.
De eerste spreker van de avond is Iris Sommer, hoogleraar psychiatrie aan het Universitair Medisch Centrum Groningen. Zij schudt gelijk de zaal wakker door haar presentatie te beginnen met het statement dat mannen en vrouwen een ongelijke behandeling verdienen. Voor zij dit verder onderbouwt, houdt ze eerst een kleine enquête onder het publiek. Haar eerste vraag luidt welke mannen meer verdienen dan hun vrouw. Nadat een aanzienlijk deel van de zaal de hand opsteekt, draait ze de vraag om: welke vrouwen verdienen meer dan hun man? Nadat er twijfelachtig enkele handen half de lucht ingaan, gaat er een golf van ongemak door het theater.
Om de noodzaak van ongelijke behandeling tussen mannen en vrouwen te onderbouwen, moeten eerst twee heilige huisjes sneuvelen: ‘We moeten korte metten maken met twee politiek correcte, maar wetenschappelijk onhoudbare mythes. De eerste is dat jongens en meisjes bij hun geboorte hetzelfde zijn. De tweede is dat elk verschil dat ze daarna ontwikkelen aangeleerd is.’
In het verhaal dat volgt verklaart ze met behulp van grafieken en hersendoorsnedes de economische voorsprong van mannen vanuit hun hogere testosteronspiegel, en de betere schoolprestaties van meisjes vanuit hun snellere hersenontwikkeling. Ongelijkheid heeft tot op zekere hoogte een biologische oorsprong, en met een gelijke behandeling doen we daarom beide geslachten tekort, aldus Sommer.
Muzikale Wetenschap
Daarna is Henkjan Honing aan de beurt, hoogleraar muziekcognitie aan de Universiteit van Amsterdam. Mocht u denken: ‘Nooit geweten dat dat een onderzoeksveld is’, dan is dat begrijpelijk. Honing heeft dit vakgebied in zekere zin zelf uitgevonden, hij is in Nederland de eerste hoogleraar in dit onderzoeksgebied. Presentator Jim Jansen interviewt hem over zijn vakgebied. Honing vertelt hoe zijn vak eigenlijk een kruising is tussen biologie, psychologie, neurowetenschappen en muziek. Hij laat een filmpje van een ritmisch dansende kaketoe zien om aan te tonen dat dieren maatgevoel hebben.
Samen met Spinvis voert Honing een experiment uit met de zaal (n = 750). Het publiek moet tellen hoeveel noten er uit een nummer van Queen zijn weggelaten. Het merendeel van ze zaal telt er twee, terwijl het er vijf zijn. Vervolgens laat Honing hersenscans zien van baby’s die een soortgelijk geluidsfragment hoorden. Er blijkt een soort ‘verbazingspiek’ zichtbaar bij elke weggelaten noot. Ritmegevoel lijkt daarmee een aangeboren eigenschap.
Jansen vraagt Honing of hij in zijn vrije tijd nog wel kan genieten van muziek, als hij er op werk zoveel mee bezig is. ‘Muziek wordt alleen maar interessanter naarmate je je er verder in verdiept. Het is hetzelfde als met een goocheltruc: ook al weet je hoe hij werkt, dan nog kun je overweldigd worden door de uitvoering ervan.’
(On)verwoestbare natuur
Na een muzikaal intermezzo van Spinvis vertelt de Belgische hoogleraar biologie Karine van Doninck over haar onderzoek naar een van de meest raadselachtige beestjes uit de natuur: bdelloid raderdiertjes. Deze diertjes zijn bijna onverwoestbaar, ze kunnen jarenlang ingevroren zijn en toch overleven. Zelfs als je met bestraling hun DNA sloopt, herstellen ze zichzelf. Om het nog gekker te maken: er zijn alleen vrouwtjes van. De beestjes planten zich aseksueel voort. Hoe we weten dat dat vrouwtjes zijn als er toch maar een geslacht is? Doninck grapt: ‘We hebben ze jarenlang in de vriezer gelegd en helemaal uitgedroogd, en ze overleefden het allemaal. Geen enkel mannetje zou dat ooit kunnen.’
Nog voor de opkomst van Naturalis-bioloog Esther van Ent krijgt het publiek een onheilspellend filmpje uit de jaren vijftig te zien, waarin wetenschappers een koraalrif met dynamiet opblazen om aanwezige vissoorten te inventariseren. Van der Ent vertelt vervolgens over het belang van koraalriffen voor de biodiversiteit, en hoe we aan een collectief geheugenverlies lijden over de samenstelling van onze ecosystemen. Dit geheugenverlies komt doordat de natuur uit onze jeugd als ‘normaal’ beschouwen. Maar klimaatverandering is een proces dat zich over meerdere generaties afspeelt, waardoor we soms niet goed beseffen hoe sterk ecosystemen al zijn afgetakeld.
Zelf doet zij onderzoek naar sponzen, een soort die het tot huishoudelijk artikel heeft geschopt. Ondanks haar vakgebied, is ze bang dat koraalriffen in sponsriffen gaan veranderen. Door onderlinge afhankelijkheidsrelaties tussen dieren kan het afsterven van een soort namelijk een domino-effect veroorzaken. Van der Ent: ‘Overal werken verschillende diersoorten met elkaar samen. Dat is het gezond verstand van de natuur.’
Curator Spinvis en Robbert Dijkgraaf betreden vervolgens het podium om het thema van de avond te bespreken. Want wat is gezond verstand nou eigenlijk? In een turbulente tijd waarin waarheid een fluïde begrip lijkt te zijn geworden, hebben we er meer behoefte aan dan ooit. De omschrijving van Robbert Dijkgraaf luidt: ‘Gezond verstand is hetgeen waarvan iedereen denkt dat ze precies genoeg hebben. Niet te veel en niet te weinig.’ Spinvis ziet in gezond verstand vooral een collectief verschijnsel: ‘De massa bepaalt wat gezond verstand is.’
Vlak voor de pauze krijgt Joey Tol de tiende Robbert Dijkgraaf essayprijs uitgereikt, voor het essay Bovenkamerwaarheden. Spinvis heeft een deel van het essay tot liedje verwerkt, en zo wordt het essay ‘voorgezongen’.
Quantummuziek
Harry Buhrman betreedt het podium met een viool in zijn hand. De directeur van het pionierende onderzoekscentrum QuSoft vertelt over hoe hij en zijn collega’s bezig zijn met het ontwikkelen van quantumsoftware, en wat daar het belang van is. Onder muzikale begeleiding demonstreert hij het principe van een quantumcomputer. Buhrman: ‘Wat muziek meer is dan ritme, is hetzelfde als wat een quantumcomputer meer is dan een klassieke computer’.
Een ritme kun je vertalen naar een reeks nullen en enen. Hierbij staat een 0 voor geen geluid en een 1 voor wel geluid, zoals die bij de berekening van een computer staan voor wel of geen stroompje. Net zoals bij de rekenkracht een computer, kun je deze stroom nullen en enen versnellen en vertragen. Ook kun je iets complexere deuntjes maken door meerdere ritmes synchroon af te spelen, net zoals je ook complexere sommen kunt maken als je computers parallel schakelt.
Toch blijft de muzikale diepgang beperkt. Om echt een melodie te kunnen spelen, heb je ook tonen nodig. Zoals een toon een geluidsgolf is die met een bepaalde frequentie trilt, is een quantumdeeltje ook een golffunctie met een bepaald aantal trillingen. Alleen is een enkele toon nog steeds niet voldoende voor echte muziek. Daarvoor heb je een harmonie van meerdere geluidsgolven nodig, zoals je voor quantumberekeningen een superpositie van quantumdeeltjes nodig hebt.
Na het muzikale quantumintermezzo, volgt een dialoog tussen theoloog Manuela Kalsky en Jim Jansen over de rol van religie in de moderne tijd. Kalsky vertelt over haar onderzoek naar ‘multiple religious belonging’ en hoe mensen verschillende religies of elementen daaruit met elkaar combineren.
Na het gesprek komt Marc Swerts als saxofonist meespelen met de band. Pas na afloop van het nummer onthult hij zich als hoogleraar communicatiewetenschappen. Met behulp van kleine toneelstukjes legt hij hoe groot de rol van non-verbale communicatie is in ons gedrag. Hij sluit een avond waarin wetenschap en muziek voortdurend in elkaar overgingen op symbolische wijze af met een betoverende saxofoonsolo.
Volgend jaar vindt de tiende editie van het Gala van de Wetenschap plaats op 22 november 2022.