Er zal af en toe wat vervelende muziek op de achtergrond klinken, maar verder zal Lowlands 2016 een schitterend wetenschapsfestijn zijn. Oké dat is licht overdreven. Maar op het populaire muziekfestival, dat van 19 tot en met 21 augustus bij Biddinghuizen plaatsvindt, zal wetenschap dit jaar wel degelijk een grote rol spelen. New Scientist sprak alvast met drie wetenschappers die staan te popelen om met behulp van festivalgangers onze kennis over de wereld te vergroten.
Hallucinerende hersenen
Iemand roept je naam. Of toch niet? Je draait je om. Niemand te zien. Je hoort je telefoon rinkelen. Je checkt. Geen nieuwe berichten. De meesten van ons is het wel eens overkomen. Hallucineren. ‘Iets waarnemen dat er niet is,’ zo definieert hoogleraar Iris Sommer het mysterieuze fenomeen. Wat veroorzaakt hallucinaties eigenlijk? ‘Onze eigen hersenen zijn de dader. Die zijn er goed in om selectieve waarnemingen, bijvoorbeeld de eerste klank van je ringtone, aan te vullen met eerder gedane observaties, zoals de rest van je ringtone,’ legt Sommer uit.
Je kunt dit mechanisme het beste vergelijken met het cache-geheugen waar je browser uit kan putten om webpagina’s sneller te laden. ‘Shortcuts in je brein zijn evolutionair gezien heel nuttig,’ weet Sommer. ‘Ze stelden ons vroeger op de savanne in staat om snel te begrijpen dat daar achter die bladeren een tijger schuilging. Dat kon het verschil tussen leven of dood betekenen. Het nadeel is dat het soms ten koste gaat van de accuratesse van je waarneming.’
Voor de meesten levert dat soms een licht verwarrend momentje op, meer niet. Miljoenen mensen wereldwijd horen echter voortdurend stemmen in hun hoofd. Zolang je geen ambitie hebt om als religieuze profeet door het leven te gaan, is hallucineren zo’n pretje niet. In een poging die mensen beter te kunnen helpen, gaat Sommer op Lowlands onderzoeken welke factoren invloed hebben op hallucinaties. ‘We gaan vrijwilligers een paar vragen stellen en er zal een hersenfilmpje van ze worden gemaakt. Zaterdag en zondag zullen die testjes worden herhaald. Waarom? Omdat we vooral het effect van slaaptekort willen meten. Normaal gesproken moeten we hemel en aarde bewegen om goedgekeurd te krijgen dat we proefpersonen een slaaptekort toebrengen, maar op Lowlands zal dat vermoedelijk vanzelf gebeuren. Het is voor ons de perfecte onderzoekomgeving.’
Maar dan moeten de proefpersonen op zaterdag en zondag dus wel terugkomen. ‘Dat kan lastig zijn als er tegelijkertijd een band speelt die ze willen horen, beseft Sommer. ‘We hopen daarom dat de belofte van een gratis ontbijtje de vrijwilligers kan motiveren terug te keren.’ Een droge cracker vermoedelijk – de jus d’orange, hummus en croissants zullen de slaperige proefpersonen erbij moeten hallucineren.
Persoonlijkheid en pornosmaak
Vrouwen kijken graag naar homo-erotische pornofilmpjes waarin alleen mannen voorkomen, onthulde een Amerikaanse pornosite onlangs op basis van hun dataverkeer. Zouden Nederlandse vrouwen een vergelijkbare voorkeur hebben? En zo ja, waarom? Vermijden deze vrouwen doelbewust video’s waarin een vrouw op weinig verheffende wijze wordt afgebeeld, of willen ze gewoon zo veel mogelijk mannelijk naakt zien? Waarom kijken mensen überhaupt porno? En hoe vaak? Met de medewerking van openhartige festivalgangers hoopt Jolien Arendsen van de Vrije Universiteit Amsterdam dergelijke vragen te kunnen beantwoorden.
Dat we de antwoorden op dergelijke elementaire vragen nog niet kennen is opmerkelijk. Porno mag dan het internet beheersen, wetenschappelijke tijdschriften blijven vooralsnog suitable for work. ‘Wetenschappelijk gezien weten we relatief weinig over porno,’ bevestigt Arendsen. ‘Natuurlijk wel dat mannen meer kijken dan vrouwen. Maar verder betreft porno-onderzoek vaak heel kleine studies, of studies die als uitgangspunt hebben dat porno per definitie slecht is.’ Met dat laatste is Arendsen het niet zonder meer eens. ‘Sommigen onderzoeken concluderen bijvoorbeeld dat je van zeer veel porno kijken perverse normen aanleert, of vrouwen enkel als lustobjecten gaat beschouwen. Maar als je de data nader bekijkt, blijken die effecten niet bepaald sterk.’
Hoe zit het dan wel? Dat wil Arendsen op Lowlands uitvogelen door honderden bezoekers te interviewen over hun porno-voorkeuren. ‘Ik wil bijvoorbeeld weten waarom mensen kijken. En naar welk type porno. En waarom. Er zijn veel mogelijke drijfveren. Sommigen willen opgewonden raken. Anderen zijn al opgewonden en willen klaarkomen. Sommigen doen het uit verveling, gewoonte of tijdverdrijf. Weer anderen kijken om hun partner te plezieren, of om er iets van te leren. Ik wil weten of er verbanden bestaan tussen drijfveren, pornovoorkeuren, persoonlijke kernmerken en karaktereigenschappen.’
Denk overigens niet dat het werk als porno-wetenschapper altijd een pretje is. ‘Ik heb voor verwante onderzoeken veel scenes moeten bekijken en analyseren. Dat is soms best ongemakkelijk, wat je allemaal ziet op een dag,’ bekent Arendsen. Gelukkig heeft ze veel over voor de wetenschap.
Muzikale pijnbestrijding
‘Pijn en plezier zijn op een curieuze manier met elkaar verbonden,’ constateerde Socrates 2400 jaar geleden, ‘want wie het ene najaagt, krijgt vaak het ander.’ Drankliefhebbers, marathon-verslaafden, en zelfs SM-slaven zullen je heden ten dage iets vergelijkbaars vertellen.
Maar er is mogelijk een uitzondering op deze regel. Op Lowlands gaan wetenschappers Hans Timmerman en Monique Steegers van het Radboudumc uitzoeken of het beluisteren van je favoriete muziek niet alleen plezierig is, maar ook een positief effect heeft op je beleving van pijn.
Het team pijnexperts zal daartoe hun eigen set instrumenten meenemen naar Biddinghuizen, zodat vrijwilligers naar hartenlust hun lichamen kunnen blootstellen aan druk, elektrische schokjes en bakken vol ijswater. ‘Dit zijn gebruikelijke en risicoloze methodes bij onderzoek naar bijvoorbeeld pijnstillers,’ vertelt Steegers. ‘Zodra de vrijwilligers aangeven dat ze een pijnlijk, stekend of brandend gevoel ervaren, stoppen we direct en kunnen we objectief vaststellen hoe hoog de pijndrempel van de proefpersoon is.’
De vrijwilliger mag vervolgens zijn favoriete muziek kiezen uit de lijst van Lowlands-artiesten. Met behulp van Spotify of YouTube zal dat nummer door de luidsprekers schallen – terwijl dezelfde pijntestjes als daarvoor worden uitgevoerd. Daarna wordt het experiment wederom herhaald, maar dan met muziek waar de proefpersoon juist een hekel aan heeft.
Zal de muziek een effect hebben op de pijngrens? Eerdere onderzoeken lijken daarop te wijzen. Steegers wijst bovendien op een andere belangrijke vondst: patiënten die bij een operatie zelf hun morfine mogen toedienen, gebruiken uiteindelijk minder morfine dan wanneer een arts het doet. ‘Het bevestigt iets dat we al langer vermoeden: het gevoel een mate van controle te bezitten heeft pijntolerante effecten. Daarom laten we de proefpersonen zelf hun muziek uitkiezen.’ Haar collega Timmerman concludeert: ‘Meditatie, bewegen, afleiding, adrenaline, muziek – een heleboel factoren kunnen invloed hebben op je pijnbeleving. De verwerking van pijn vindt plaats in de hersenen. In zekere zin zit pijn dus letterlijk tussen je oren.’ Geen slecht idee dus, om pijn te bestrijden via je oren.
Lowlands Science wordt mede mogelijk gemaakt door Campagnebureau BKB, De Hersenstichting, Regieorgaan Praktijkgericht Onderzoek SIA en KNAW. Voor alle onderzoeken zie de Lowlands-website.