Waarom begrijpen wij leed van de ander?

Christian Keysers, sinds januari hoogleraar Social Neuroscience aan de Universiteit van Amsterdam, onderzoekt hoe het brein ons in staat stelt de gemoedstoestand van anderen waar te nemen. ‘Evolutionair gezien is het logisch.’

Wat weten we over het empathisch vermogen van de mens?
‘In 1759 suggereerde filosoof Adam Smith al dat wij alleen de pijn van anderen kunnen begrijpen, omdat we uit ervaring weten hoe pijn voelt. Wij hebben dergelijke aannames onderzocht met hersenscans. Als we iemand een smerig drankje zien drinken activeert dat dezelfde hersengebieden als wanneer we zelf dat vieze drankje proeven.’

Moet je eerst weten hoe iets voelt, voordat je je kunt inleven?
‘Dat klopt. Mensen die specifiek schade hebben aan de insula, een hersengebied achter de slaap, ervaren geen walging meer zodra ze een ander een slok zien nemen en vervolgens de walging van hun gezicht kunnen aflezen. De insula bundelt emoties en herinneringen en laten je dat misselijkmakende gevoel beleven.’

Toch vallen we niet flauw of barsten we niet onmiddellijk in huilen uit als we een ander immense pijnen zien lijden.
‘Gelukkig is is de hersenactiviteit bij het zien van andermans leed maar tien procent ten opzichte van ons eigen lijden. En het interessante is dat de hersengebieden sterker oplichten naarmate degene die lijdt, dichter bij ons staat. Evolutionair gezien is daar een logische verklaring voor. Zo draag je de meeste zorg voor je verwanten en blijf je op je hoede voor onvoorspelbare onbekenden. Onlangs toonde onderzoek bij mensen en muizen aan dat dit verband houdt met stress. Bij vreemdelingen maken we meer stresshormonen aan en dat remt je invoelend vermogen.’

‘Psychopaten kunnen als het ware een knop in hun hersenen omzetten’

En het psychopatenbrein, dat blijft inactief als het een ander ziet lijden?
‘Het zal niemand verrassen dat de hersengebieden van psychopaten minder activeerden in vergelijking met de gemiddelde mens. Interessant is echter dat de hersengebieden van psychopaten net zo actief worden als die van andere mensen, wanneer we hun expliciet vragen zich in te leven. Psychopaten kunnen dus als het ware een knop omzetten.’

Dat klinkt bijna als een gave in plaats van een aandoening.
‘Zo denken veel psychopaten daar zelf ook over. Voor hen is het ook een voordeel, maar voor de samenleving zijn ze destructief. Wanneer een psychopaat een vrouw wil verkrachten, zal hij zijn empathie gebruiken om een warmhartig gevoel bij het slachtoffer te ontlokken om haar een donker steegje in te krijgen. Maar tijdens de verkrachting zit de empathie in de weg en dan schakelt de psychopaat de insula weer uit.’
‘Zolang psychopaten in de minderheid zijn, kunnen ze met dit gedrag in onze samenleving overleven. Als maatschappij functioneren wij juist beter door samen te werken en daarvoor moeten we ons in elkaar kunnen verplaatsen.’

Hebben wij ook greep op onze empathische knop?
‘Je kunt de mate van meeleven inderdaad trainen. We zien dat bijvoorbeeld bij acupuncturisten of chirurgen. Zij zouden niet goed functioneren wanneer ze telkens de pijn van hun patiënten voelen. Bij andere beroepen, zoals verpleegkundigen, die pijnstilling moeten toedienen, helpt het juist om je goed in te leven.’

Is er een verschil in de manier waarop een psychopaat of een chirurg zijn invoelend vermogen controleert?
Keysers zwijgt even, terwijl hij geheimzinnig lacht. ‘Dat is een goede vraag! We weten niet of er werkelijk een verschil is…’

Hoe invoelend bent u naar uw vrouw?
‘Mijn vrouw en ik geven samen leiding aan dit laboratorium. We delen dezelfde interesses, we doen hetzelfde werk en weten wat daarbij komt kijken. We staan dicht bij elkaar en dat maakt juist dat ik me goed in haar kan verplaatsen.’

Lees ook:

• Gapen is ook voor wolven besmettelijk
• Waarom zijn we zo dol op complottheorieën?
• Het autistische brein – Voorbij het spectrum denken
• De psychopaat in mij: Psychopatenbrein