Geologen hebben een oeroude dode vulkaan ontdekt in de bodem van de Noordzee. De Mulciber stamt uit de tijd dat supercontinent Pangea uiteenscheurde.
Renaud Bouroullec en Geert de Bruin van de Geologische Dienst Nederland, onderdeel van TNO, waren bezig met een analyse van bodemonderzoek toen ze de vulkaan per toeval ontdekten. De Mulciber bevindt zich pakweg 100 kilometer ten noordwesten van Texel. Hij is dood en begraven – zo’n 3 kilometer onder de grond.
Slenken
De vulkaan is een overblijfsel uit de tijd dat de huidige continenten zich vormden. Tot ruim 200 miljoen jaar geleden zat al het land op aarde nog aan elkaar vast. Dit ‘supercontinent’ Pangea viel toen uiteen, waarna Eurazië, Afrika, de Amerika’s, Australië en Antarctica solo verdergingen.
Bij de opbreking van Pangea rekte de aardkorst tussen Europa en Amerika flink uit. Daarbij ontstonden onder andere de Noordzee en de Atlantische Oceaan.
Door de uitrekking kwamen er breuken in het gesteente, met daartussenin langgerekte dalen – oftewel slenken. Wanneer de aardkorst blijft uitrekken, kan in zulke slenken materiaal uit het binnenste van de planeet omhoog komen. Daardoor bevatten slenken vaak vulkanen. Zo’n 150 miljoen jaar geleden is de Mulciber in zo’n slenk in de Noordzee ontstaan.
De vulkaan was echter – op geologische tijdschaal – niet lang actief. Rond diezelfde tijd hield de aardkorst onder ons op met uitrekken. Wel of geen Brexit, onder water zitten Engeland en Nederland sindsdien stevig aan elkaar vast. Daardoor is er in de Noordzee – in tegenstelling tot bijvoorbeeld de Atlantische Oceaan – al lang geen vulkanische activiteit meer en is de Mulciber dus morsdood.
Sterk magneetveld
Bouroullec en De Bruin ontdekten de vulkaan op basis van drie aanwijzingen. Allereerst brachten ze de bodem in kaart door er seismische golven op af te sturen en de weerkaatsing te meten – vergelijkbaar met hoe een vleermuis zich oriënteert. Ze zagen toen op ruim drie kilometer diepte een opvallend harde gesteentelaag met daarin een merkwaardig gevormd object.
Op zichzelf hoeft dat niet op een vulkaan te duiden. Maar dan komt de tweede aanwijzing: in 1985 was bij een nabijgelegen boring al vulkanische as en basalt naar boven gekomen. Men nam toen aan dat dit gesteente van de Zuidwalvulkaan kwam, maar dat is vrij onwaarschijnlijk, omdat die vulkaan zich maar liefst 100 kilometer verderop in de Waddenzee bevindt. Het is veel logischer dat het vulkanische materiaal afkomstig was uit de harde laag die Bouroullec en De Bruin ontdekten.
De derde en doorslaggevende aanwijzing volgde uit metingen van het aardmagnetisch veld. Op de plek van de harde laag was het magneetveld een stuk sterker dan eromheen. Dat wijst op de aanwezigheid van veel ijzerhoudende mineralen. Zulke mineralen komen vooral voor in gestold vulkanisch gesteente.
Meer vulkanen
De Mulciber is de tweede vulkaan in Europees Nederland. Vijftig jaar geleden werd de Zuidwalvulkaan eveneens per toeval ontdekt. Oliemaatschappij Elf-Petroland zag een koepelvorm in de bodem van de Waddenzee en dacht daar een heleboel aardgas aan te treffen. Bij de boringen kwam echter vooral vulkanisch gesteente omhoog.
Daarnaast heeft Nederland in zijn overzeese gebiedsdelen ook nog twee vulkanen die niet dood, maar slapend zijn. Dat zijn de Quill op Sint-Eustatius en de Mount Scenery op Saba, die met zijn 887 meter strikt genomen ook de hoogste berg van Nederland is.
Zullen er nog meer volgen? ‘Ik sluit dat zeker niet uit’, schrijft Geert-Jan Vis van de Geologische Dienst Nederland in een artikel op wetenschap.nu. ‘Neem de ontdekkingsboring van de Mulciber. Als je zo’n 170 meter dieper in die boring kijkt, vind je aanwijzingen voor vulkanisme uit het Perm, meer dan 250 miljoen jaar geleden. En ook de kaart met de afwijking van het aardmagnetisch veld laat nog meer rode vlekken zien in het noordelijkste deel van het Nederlandse deel van de Noordzee.’
Lelijke vuurgod
De naam Mulciber komt uit de Romeinse mythologie. Het is een alternatieve naam voor Vulcanus, god van het vuur, de smeden en uiteraard ook de vulkanen. Het verhaal gaat dat zijn moeder hem bij geboorte zo lelijk vond, dat ze hem van de berg Olympus afsmeet. Vulcanus/Mulciber belandde in zee, werd gered door nimfen en bouwde een smidse onder de Etna op Sicilië. Vanwege die combinatie van vulkanen en zee is gekozen voor de naam Mulciber.