Het gif waarmee de Russische oud-spion Sergei Skripal en zijn dochter belaagd zijn in Salisbury was een Novitsjok-zenuwgas. Dat heeft de Britse premier Theresa May gisteren bekendgemaakt.
De stof is geïdentificeerd door het Defence Science and Technology Laboratory in Porton Down, zo vertelde May aan het Lagerhuis.
Novitsjok-zenuwgassen – ook bekend als de ‘N-reeks’ – werden in het geheim ontwikkeld door de voormalige Sovjet-Unie in de jaren zeventig van de vorige eeuw. In het Duitsland van de jaren dertig werden zenuwgassen gemaakt die G-reeks genoemd werden en in het Verenigd Koninkrijk werd in de jaren vijftig de V-reeks gemaakt. ‘Novitsjok’ is Russisch voor ‘nieuweling’.
Er is weinig bekend over deze gassen. Het meeste dat we ervan weten, is gebaseerd op wat de Russische scheikundige Vil Mirzayanov in 1991 geschreven heeft over dit ontwikkelingsprogramma.
Novitsjoks werken op dezelfde manier als andere zenuwgassen. Ze verstoren de signalen van de hersenen aan de spieren door het enzym acetylcholinesterase te remmen. De ruimten tussen de zenuwcellen worden overstroomd met acetylcholine, waardoor de spieren continu samentrekken. Dat kan leiden tot krampen en ademhalingsmoeilijkheden.
Sommige Novitsjoks kunnen volgens Mirzayanov acht keer zo dodelijk zijn als VX, het gas uit de V-reeks dat vorig jaar gebruikt is om de Noord-Koreaanse banneling Kim Jong-nam te doden. Slechts 10 milligram VX op de huid kan al dodelijk zijn.
Of er al eerder Novitsjoks gebruikt zijn voor oorlogen of moorden is niet bekend. Wel zou Andrei Zheleznyakov, een Russische onderzoeker die betrokken was bij de ontwikkeling van Novitsjoks, overleden zijn korte tijd nadat hij blootgesteld was aan een kleine hoeveelheid die in het laboratorium uit een rubberen slang gelekt was.
Geheime structuren
De krachtigste leden van de N-reeks zouden Novitsjok-5 en 7 zijn. We weten dat het organofosforverbindingen zijn zoals de G-reeks (waar sarin, soman en cyclosarin toe behoren) en de V-reeks (waar VX, VR, VE, VG and VM toe behoren). Hun exacte structuren blijven echter een mysterie.
Volgens Mirzayanov zijn het beide binaire wapens, wat betekent dat ze bestaan uit twee minder gevaarlijke bestanddelen die, als ze samengevoegd worden, een chemische reactie geven. Deze bestanddelen zouden zonder veel argwaan te wekken geproduceerd kunnen worden bij fabrikanten van pesticiden of kunstmest, zegt hij.
Het feit dat een Novitsjok gebruikt is bij de aanslag op de Skripals maakt Russische betrokkenheid waarschijnlijk, aangezien verder niemand weet hoe ze gemaakt moeten worden, zegt John Lamb van Birmingham City University in het Verenigd Koninkrijk. ‘Toen de Russen de Novitsjok-familie maakten, wilden ze per se dat het niet bekend zou worden in het Westen. Het is een van hun best bewaakte geheimen’, zegt hij.
Waarom zou Rusland een zenuwgas gebruiken dat meteen verraadt wie de dader is? ‘Misschien gewoon om te laten zien dat ze het kunnen’, zegt Lamb. Van de vergiftiging van de Russische spion Alexander Litvinenko in 2006 wordt ook gezegd dat de Russen erachter zitten. Aangezien dat ook geen serieuze consequenties gehad heeft voor Rusland, dachten ze misschien dat ze ermee weg konden komen, zegt hij. De afzonderlijke bestanddelen van Novitsjok zijn bovendien makkelijker te transporteren en te hanteren dan kant-en-klare zenuwgassen, zegt hij. Rusland ontkent echter alle betrokkenheid.
Detectivewerk
Het identificeren van het Novitsjok-gas vereist nogal wat nauwkeurig speurwerk, zegt Martin Boland van Charles Darwin University in Australië.
Het eerste wat je moet doen als iemand tekenen vertoont van vergiftiging door zenuwgas is controleren of de activiteit van acetylcholinesterase afgenomen is. Dit onthult of een zenuwgas zich gebonden heeft aan het enzym.
Vervolgens moet geïdentificeerd worden om welk specifiek zenuwgas het gaat. Vergiftiging met sarin is bijvoorbeeld te herkennen aan onnatuurlijke hoeveelheden fluoride in het bloed, dat gebruikt wordt bij de productie van het zenuwgas.
Aangezien er geen standaardtest is voor Novitsjoks hebben medewerkers van Defensie wellicht vloeistof gehaald uit het ruggenmerg van de Skripals, de acetylcholinesterase eruit geïsoleerd en de structuur van het zenuwgas geanalyseerd van het zenuwgas dat eraan gebonden was, zegt Boland. Westerse inlichtingendiensten hebben waarschijnlijk kennis over de exacte structuur van Novitsjoks, waardoor ze kunnen herkennen of het om zo’n zenuwgas gaat.
De Skripals krijgen waarschijnlijk dezelfde behandeling als gebruikt wordt bij blootstelling aan andere typen zenuwgas, zegt Boland. Daarbij horen atropine om de gevolgen van acetylcholine te stoppen, pralidoxime om de acetylcholinesterase-activiteit te herstellen, diazepam om krampen te stoppen en een beademingsapparaat voor hulp bij het ademen.
Dat ze de aanval vooralsnog overleefd hebben duidt erop dat de Novitsjok-vergiftiging bedoeld was om traag te werken of om door de huid te worden opgenomen, omdat bij deze manier van toedienen de symptomen later optreden dan zenuwgassen die geïnhaleerd moeten worden, zoals sarin, zegt Lamb.
Delen van Salisbury, waar de aanval plaatsgevonden heeft, zijn nog steeds afgesloten en de Engelse gezondheidsorganisatie PHE heeft iedereen die in de buurt was geadviseerd zijn kleding te wassen. Deze voorzorgsmaatregel is nodig omdat onbekend is hoe lang Novitsjoks in het milieu blijven bestaan, zegt Boland.
Mis niet langer het laatste wetenschapsnieuws en meld je nu gratis aan voor de nieuwsbrief van New Scientist.
Lees verder: