Er is nog veel onduidelijk over de nieuwe coronavariant die in Zuid-Afrika is ontdekt. Dit is wat we er tot nu toe over weten.
De nieuwe variant van het coronavirus stond eerst bekend als B.1.1.529 en nu als ‘omikron’ (of, op z’n Engels geschreven, omicron). De variant heeft opmerkelijk veel mutaties. In Zuid-Afrika lijkt omikron de oorzaak van een recente toename aan besmettingen.
Wanneer is omikron voor het eerst gezien?
De eerste keer dat de variant werd geïdentificeerd, was op 23 november in Zuid-Afrika. Dat gebeurde bij het bestuderen van monsters die tussen 14 en 16 november waren genomen. Op 25 november zei Joe Phaahla, minister van Volksgezondheid in Zuid-Afrika, dat hij denkt dat de variant de oorzaak is van de exponentiële toename aan covidbesmettingen die de dagen ervoor in het hele land had plaatsgevonden.
Kort daarna bleek omikron ook in onder andere Nederland en België te zijn opgedoken. Deze landen voerden toen, net als meerdere andere landen, een inreisverbod in vanuit landen in zuidelijk Afrika. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) heeft omikron inmiddels geclassificeerd als een ‘zorgwekkende variant’.
Wat is er precies aan de hand in Zuid-Afrika?
Het aantal besmettingen per dag is er in twee weken tijd toegenomen van 274 tot 1000. Hoewel dat getuigt van een snelle stijging, zijn de absolute aantallen nog steeds vrij laag vergeleken met bijvoorbeeld Nederland. Daar zijn de afgelopen dagen telkens meer dan 20.000 besmettingen geregistreerd. Dat terwijl Zuid-Afrika ruim drie keer zoveel inwoners heeft.
Meer dan 80 procent van de besmettingen in Zuid-Afrika vindt momenteel plaats in de provincie Gauteng. Het geschatte reproductiegetal – het gemiddelde aantal mensen aan wie een besmette persoon het virus doorgeeft – is in die provincie bijna 2. In de rest van Zuid-Afrika ligt dat getal onder de 1,5.
In Gauteng werden tussen 12 en 20 november 77 besmettingen genetisch onderzocht. Ze bleken allemaal veroorzaakt door de omikron-variant.
Hoe zit dat met de vele mutaties die omikron heeft?
De nieuwe variant heeft een ‘zeer ongewone verzameling van mutaties’, zegt microbioloog Sharon Peacock van de Universiteit van Cambridge in het Verenigd Koninkrijk. Zo zitten er meer dan dertig mutaties in het spike-eiwit, het deel van het virus dat op menselijke cellen inwerkt.
Daarnaast heeft de variant mutaties die het virus mogelijk helpen om ongezien langs ons immuunsysteem te glippen. Dat zou omikron makkelijker overdraagbaar en moeilijker te behandelen maken, stelt het Britse Agentschap voor Gezondheidsbeveiliging (HSA). Maar de organisatie benadrukt dat ‘dit niet bewezen is’.
Momenteel weten we niet precies wat de mutaties voor gevolgen hebben. Onze ideeën daarover zijn tot dusver gebaseerd op wat we bij eerdere coronamutaties zagen, en nog niet op tests in het lab. Volgens viroloog Wendy Barclay van het Imperial College in Londen ‘weten we niet echt’ of de mutaties de effectiviteit van vaccins beïnvloeden. Wel voegt ze daaraan toe dat de vele aanpassingen op het spike-eiwit in theorie gevolgen hebben voor de effectiviteit van de antilichamen die vaccins produceren.
Lees al onze artikelen over het coronavirus en covid in ons dossier.
Verder heeft omikron mutaties op de zogeheten furine-splitsingsplaats van het virus. Die lijken op mutaties die ook in de alfa- en deltavariant zijn aangetroffen. Ze kunnen ervoor zorgen dat de variant zich makkelijker verspreidt. Volgens Barclay is het ‘biologisch gezien zeer goed mogelijk’ dat omikron makkelijker overdraagbaar is dan delta.
Ook hebben de mutaties waarschijnlijk tot gevolg dat de nieuwe variant minder vatbaar is voor behandelingen met antilichamen, zoals die ontwikkeld door Regeneron, waarvan is aangetoond dat ze levens hebben gered. ‘Dat is echt reden tot zorg’, zegt Barclay.
Een kleine positieve noot is dat er tot nu toe geen tekenen zijn dat de nieuwe variant een ernstiger ziektebeeld veroorzaakt.
Hoe ver heeft omikron zich inmiddels verspreid?
Genetisch onderzoek wijst uit dat de variant behalve in Zuid-Afrika, Nederland en België ook is aangetroffen in Duitsland, Italië, Portugal, Tsjechië, Denemarken, het Verenigd Koninkrijk, Botswana, Hongkong, Israël, Canada en Australië. Hoogstwaarschijnlijk zullen de komende tijd nog veel landen aan deze lijst worden toegevoegd.
Zelfs in landen waar weinig genetisch onderzoek wordt verricht, is het mogelijk om vroege waarschuwingssignalen op te merken. Een van de mutaties is namelijk een zogeheten S-gen-dropout. Deze mutatie wordt opgepikt door PCR-tests, zegt Jeffrey Barrett van het genetisch onderzoeksinstituut Wellcome Sanger in het Engelse dorp Hinxton.
Zal omikron de deltavariant verdringen?
Dat weten we niet. ‘We hebben momenteel nog geen hard bewijs dat deze variant makkelijker overdraagbaar is, al zijn er wel aanwijzingen dat dit het geval is’, zegt Peacock. Ze doelt daarmee op de toename aan besmettingen in Zuid-Afrika en het hoge reproductiegetal in Gauteng.
Eerder hebben we al gezien dat bepaalde varianten in sommige landen geen voet aan de grond kregen door concurrentie van andere varianten. Zo zijn de bèta- en gammavariant in Nederland en België grotendeels weggebleven door toedoen van de alfa- en deltavariant. Anderzijds verspreidde de alfavariant zich wel door heel Europa, maar bereikte die nooit hoge besmettingscijfers in Zuid-Afrika. ‘Als omikron minder makkelijk overdraagbaar is dan delta, dan zou dat zeker goed nieuws zijn’, zegt Barrett.
Kan ik zelf nog iets doen?
De gebruikelijke maatregelen blijven zinvol: afstand houden, handenwassen, een mondkapje dragen en je laten vaccineren, indien mogelijk ook met een boostershot. De opkomst van deze zorgwekkende variant herinnert ons echter vooral aan de risico’s van een wereldwijd beperkte vaccinatiegraad. Zo is in Zuid-Afrika slechts 24 procent van de bevolking volledig gevaccineerd.
