Probiotica hebben een twijfelachtige reputatie. Helemaal terecht is dat niet. In deze voorpublicatie uit zijn nieuwe boek Allemaal beestjes zoekt wetenschapsjournalist Jop de Vrieze antwoord op de vraag wat we kunnen verwachten van deze zogenaamd goede bacteriën.
Een meter of tien hoog zijn ze en minstens vijf in doorsnee: de zeven glanzende roestvrijstalen vaten waarin de bacteriën groeien. Ze doen zich te goed aan een dieet van melkpoeder, suiker, glucosestroop en water, tot ze met genoeg zijn om te worden afgetapt, doorgevoerd, verpakt, vervoerd en tot slot geconsumeerd. De vaten staan in de Europese fabriek van ’s werelds grootste probioticaproducent: het Japanse Yakult. Het handjevol personeel beneden in de hal is gehuld in witte kleding en getooid met haarnetjes en mondkapjes.
‘We laten zo min mogelijk mensen de productieruimte binnen’, legt PR-manager Martine van der Velde van Yakult Nederland uit. ‘Alleen onze bacteriestam mag in de flesjes terecht komen.’ Ze heeft het over Lactobacillus casei Shirota, een melkzuurbacterie, zoals alle bacteriën die als probiotica worden verkocht. Bacteriën die ook van nature in yoghurt kunnen zitten. Onschuldig maar heilzaam, is het idee.
‘Ik kan je van alles vertellen,’ zegt Van der Velde, ‘maar dan zou het alleen ter kennisgeving zijn. Niets van wat ik zeg zou je aan me toe mogen schrijven. De aanvraag voor een gezondheidsclaim op Yakult is namelijk afgewezen door de Europese Voedselveiligheidsautoriteit EFSA. Wanneer we iets beweren over darmen, afweer of goede bacteriën, lopen we het risico een fikse boete te krijgen.’
Van der Velde doelt op een besluit dat de Europese Commissie in 2006 nam: bedrijven zouden alleen nog gezondheidsclaims op hun productverpakkingen mogen zetten wanneer ze die wetenschappelijk konden onderbouwen. ‘Verhoogt de weerstand’ is zo’n gezondheidsclaim, of ‘verbetert de spijsvertering’.
De voedselmarkt was in een paar jaar tijd overspoeld door producten met dat soort beloftes, waardoor de consument niet meer wist wat hij nu wel en niet kon geloven. Bedrijven zoals Yakult ergerden zich ook aan de claims van anderen, en juichten de komst van heldere regels toe. Die zouden het kaf van het koren scheiden. Het liep anders. In juli 2011 wees de wetenschappelijke commissie alle claims op probioticaproducten af.
Probiotica met gunstig effect
Vallen alle probioticaproducten dus onder het kopje kwakzalverij? Dat is te snel geredeneerd, zegt de Canadese hoogleraar microbiologie en immunologie Gregor Reid. ‘Er zijn heel veel middeltjes op de markt die de naam probiotica niet waardig zijn’, zegt Reid, de belangrijkste autoriteit op het gebied van probiotica ter wereld. ‘Die verpesten het voor de rest.’
Een middel kan alleen een probioticum zijn, benadrukt Reid, als het in de vorm die je uiteindelijk gebruikt, aantoonbaar een gunstig effect heeft bij mensen. ‘Zelfs als je het in een capsule test en vervolgens in een drankje stopt, zijn die onderzoeken al waardeloos. Zo gevoelig zijn probiotica.’
In theorie kunnen probiotica op vier manieren bijdragen aan onze gezondheid: door voedingscomponenten af te breken waar onze ‘eigen’ bacteriën moeite mee hebben, zoals lactose, door in de dikke darm te concurreren en de strijd aan te gaan met schadelijke bacteriën, door het darmslijmvlies en de darmwand te versterken en door in de dunne darm het immuunsysteem te prikkelen. Dat doen ze tijdelijk, omdat ze geen plekje weten te veroveren in de darm.
Wageningse onderzoekers toonden aan dat probiotica inderdaad immuuncellen in de dunne darm kunnen activeren. Die immuuncellen sturen signalen naar de rest van het lichaam. ‘Je kietelt als het ware je immuunsysteem’, zegt microbioloog Michiel Kleerebezem. ‘Daardoor kan het beter reageren op schadelijke micro-organismen’, zegt Kleerebezem. Het is natuurlijk de vraag of die alertheid van het immuunsysteem ook echt je weerstand verhoogt, net zoals het maar de vraag is of die paar miljard melkzuurbacteriën sterk genoeg zijn om schadelijke bacteriën te onderdrukken en het darmslijmvlies te versterken.
In elk geval variëren de effecten tussen probioticumstammen. Er is geen ultieme probioticumstam, zoals er geen voetballer bestaat die overal de beste in is. De eigenschappen van de bacteriën bepalen tot welke interacties ze in staat zijn. Bedrijven als Yakult, het Franse Danone en het Finse Valio doen en financieren al sinds de jaren zestig onderzoek naar de werking van hun eigen bacteriestammen. Het is lastig dat onderzoek op waarde te schatten. Het wordt zo ontworpen dat de kans op gunstige resultaten groot is. Bovendien is niet duidelijk hoeveel negatieve resultaten in een la verdwijnen. Toch zijn we erop aangewezen. Omdat het ene probioticum het andere niet is, wil je weten welke effecten je kunt verwachten van specifieke producten.
Diarree
Toch zijn niet alle studies waardeloos. Uit een grote overzichtsstudie die in 2013 door de Cochrane Collaboration werd gepubliceerd, bleek dat probiotica de kans op diarree door antibioticumkuren bij ziekenhuispatiënten met 64 procent wist te verlagen: van 5,5 procent bij placebo naar 2 procent bij het probioticum. Ook tegen reizigersdiarree kan een probioticum uitkomst bieden: 85 procent van de diarreegevallen zou voorkomen kunnen worden, bleek uit een andere overzichtsstudie.
Ook zijn er aanwijzingen dat probiotica kunnen helpen om de symptomen van chronische darmontstekingen en het prikkelbare darmsyndroom te verbeteren, al hangt bij beide de effectiviteit sterk af van de gebruikte bacteriestam en loopt die uiteen van patiënt tot patiënt. Beide kwalen gaan in elk geval niet definitief over van probiotica.
Minder overtuigend is het bewijs dat probiotica het immuunsysteem zouden versterken en daarmee onder meer zouden helpen om verkoudheden en ontstekingen aan de luchtpijp en het strottehoofd te voorkomen. Ook het versterken van de immuunreactie op de griepprik bij ouderen is niet aangetoond.
Mogelijk kunnen probiotica wel helpen om eindeloos huilende baby’s stil te krijgen. Veel huilbaby’s hebben last van darmkrampjes en soms ook darmontstekingen. Behandeling met Lactobacillus reuteri deed deze kinderen nog slechts 80 minuten huilen, tegenover 170 bij de controlegroep, bleek uit een overzichtsstudie die vorig jaar verscheen in JAMA Pediatrics.
Al met al kunnen probiotica dus best wel wat aanrichten. Waarom lukt het de producenten dan niet om de Europese beoordelingscommissie te overtuigen? Daar zijn verschillende verklaringen voor. Allereerst waren de eisen van de EFSA voorafgaand aan de evaluatie onduidelijk. Uiteindelijk bleek dat de EFSA klinische studies verwachtte van het niveau dat ook bij medicijnen is vereist. Daar hadden de producenten niet op gerekend.
Alle ingediende dossiers werden gewogen en te licht bevonden. Toch is het gebrek aan goed onderzoek niet de enige reden voor de afwijzingen. De EFSA staat namelijk maar heel weinig gezondheidsclaims toe voor voedingsproducten. Een specifieke claim gericht op het verhelpen of voorkomen van een ziekte, diarree bijvoorbeeld, is niet toegestaan, omdat het product dan als medicijn zou gelden en daar gaat niet de voedsel-, maar de medicijnautoriteit over. In landen als de Verenigde Staten en Canada is dat anders. Drankjes met Lactobacillus rhamnosus GG (LGG) dragen in Canada de claim ‘helps to manage acute infectious diarrhea.’
In Europa moeten producenten aantonen dat ze gezonde mensen nóg gezonder kunnen maken, zodat ze minder snel ziek worden, of als ze dat wel worden eerder herstellen. Of dat ze zich nóg beter voelen of nóg beter presteren dan normaal. Voorlopig mag de sector niks claimen, en zelfs het woord ‘probiotica’ is niet meer toegestaan, omdat dat woord al een gezondheidsbevorderende werking suggereert.
Producenten gaan verschillend met de tegenslag om: sommige richten zich wel op de medische markt en werken rechtstreeks met artsen en diëtisten – die producten zonder medische of gezondheidsclaim mogen toedienen als aanvulling op medicijnen. Sommige fabrikanten zijn overgestapt op vagere claims zoals ‘Voel je goed van binnenuit.’ Andere hebben Vitamine D aan hun product toegevoegd, omdat de gezondheidsclaim ‘ondersteunt het immuunsysteem’ daarvoor wél is goedgekeurd. Yakult heeft het nog niet opgegeven. ‘We gaan die certificatie zeker krijgen, zucht van der Velde. ‘Maar wanneer weten we niet.’
Bacteriecocktails
Wel of geen certificatie, de slagkracht van melkzuurbacteriën zal beperkt blijven. Tijdens de korte periode die ze in de darmen verblijven vervullen ze een bijrol. ‘Voor de echte klappers moeten we focussen op de sleutelspelers in de darm’, zegt Willem de Vos, hoogleraar microbiologie aan de Universiteit van Wageningen. ‘Soorten met belangrijke functies en een grote invloed op het hele ecosysteem.’
In januari van dit jaar publiceerde een toonaangevende Amerikaanse onderzoeksgroep in Science Translational Medicine een hele lijst met superbacteriën die de tweede generatie probiotica moeten gaan vormen. Bacteriën met invloed op de vetverbranding, de regulering van het immuunsysteem en de productie van gunstige metabolieten.
Een van de superbacteriën is Akkermansia muciniphila, die in 2004 werd ontdekt in de groep van De Vos. Akkermansia is een soort hulpje dat de slijmlaag onderhoudt in ruil voor onderdak en voedsel. Die slijmlaag is belangrijk voor de barrière tussen het interne lichaam de populaties in de darmen. De Wageningse onderzoekers toonden bij dikke muizen aan dat toediening van Akkermansia de slijmlaag kan herstellen en daarmee de barrière tussen de darmbacteriën en het interne lichaam. Hierdoor vielen de muizen af en begon hun stofwisseling weer normaal te functioneren.
Voor gezonde mensen met een paar overtollige kilo’s zal Akkermansia het verschil niet maken, want zij beschikken waarschijnlijk al over deze bacterie. Mensen met het metabool syndroom zal hij mogelijk wel een zetje in de goede richting kunnen geven, al zullen die wel gezond moeten gaan eten om de verandering in stand te houden.
Het ultieme doel is een assortiment aan bacteriecocktails voor uiteenlopende doeleinden, van een goede ontwikkeling van het kind tot een gebalanceerd immuunsysteem bij astma. Dat is geen gemakkelijke klus, want die soorten staan niet op de lijst staat met veilig geachte probioticumbacteriën. Ze komen niet van nature in voeding voor en moeten een toelatingstraject doorlopen. ‘Dat is lastig, omdat die bacteriën in hun eentje vaak niet doen wat ze met anderen samen wel kunnen’, zegt De Vos.
Toch zal die tweede generatie probiotica er gaan komen, gelooft ook De Vos. De potentie is zo groot dat de regels waarschijnlijk zullen worden aangepast om toelating mogelijk te maken. Ondertussen wordt er al gewerkt aan een derde generatie probiotica, die de kennis uit de microbiologie koppelt aan de synthetische biologie, het bouwen en versleutelen van organismen. In het lab van Justin Sonnenburg aan de Universiteit van Stanford bijvoorbeeld. ‘Deze bacteriën willen we zo ontwerpen dat ze onder bepaalde omstandigheden, bijvoorbeeld wanneer er ontstekingen ontstaan in de darmen, specifieke taken gaan uitvoeren, zoals het afgeven van een gifstof of een ontstekingsremmer’, zegt Sonnenburg. ‘De bacteriën worden dan tegelijk sensoren, medicijnfabriekjes en transportvehikels.’
Om die manier onder de knie te krijgen zullen we nog wel heel wat meer moeten begrijpen van het gedrag van bacteriën en de complexe onderlinge interacties in de darm. Voorlopig moeten we het nog even doen met de drankjes uit de supermarkt.
Lees verder: