Afgelopen vrijdag stopte Nederland met het gebruik van het AstraZeneca-vaccin bij mensen onder de zestig. Vandaag komt de Gezondheidsraad met een spoedadvies over een mogelijke hervatting. Onderzoek wijst op enkele gevallen van bloedstolsels in deze leeftijdsgroep die door de prik lijken te zijn veroorzaakt. Moeten we ons zorgen maken?
Wat zijn de zorgen over het AstraZeneca-vaccin?
In Europa zijn een aantal gevallen van bloedstolsels gemeld na vaccinatie met de AstraZeneca-prik. De meeste meldingen kwamen van volwassenen van middelbare leeftijd. Dit leidde ertoe dat verschillende landen het gebruik van het vaccin in alle leeftijdsgroepen opschortten.
Inmiddels is op de meeste plekken het gebruik van het vaccin hervat, maar sommige landen gebruiken het nu alleen bij mensen boven een bepaalde leeftijd. De leeftijdsgrens verschilt per land, van 55 jaar tot 70 jaar. Nederland heeft gekozen om de grens op 60 jaar en ouder te leggen.
Wordt het vaccin nog wel veilig geacht?
Het Europees Geneesmiddelenbureau EMA heeft vaccin geëvalueerd. Over het algemeen was het aantal gemelde bloedstollingsincidenten na vaccinatie lager dan je zou verwachten bij een niet-gevaccineerde bevolking. Dat was zowel het geval in het onderzoek vóór de goedkeuring van het vaccin, als in rapporten na de uitrol van vaccinatiecampagnes. De commissie concludeerde dus dat het vaccin in het algemeen geen verband houdt met een verhoogd risico op bloedstolsels.
Het EMA kwam echter tot de conclusie dat het vaccin bij jongere mensen wel in verband kan worden gebracht met zeer zeldzame gevallen van bloedstolsels in combinatie met een verlaagd aantal bloedplaatjes. Daaronder valt ook een zeldzaam type bloedstolsel in vaten die bloed uit de hersenen afvoeren, sinustrombose (of cerebrale veneuze trombose, CVT) genaamd.
Hoeveel gevallen van bloedstollingen zijn er?
Op 16 maart hadden ongeveer 20 miljoen mensen in de Europese Economische Ruimte (EER) en het Verenigd Koninkrijk het AstraZeneca-vaccin gekregen. Op dat moment had het EMA 25 gevallen van ongewone bloedstolsels binnen deze populatie gevonden, waaronder 18 gevallen van CVT. Waarschijnlijk zijn deze cijfers inmiddels gestegen. Op 30 maart meldde Duitsland dat het 31 gevallen van CVT in het land had vastgesteld.
Wat zegt de wetenschap erover?
Bloedstolselspecialist Andreas Greinacher van de Greifswald Medische School in Duitsland en zijn collega’s zeggen dat zij het moleculaire mechanisme hebben geïdentificeerd dat de bloedstollingen veroorzaakt.
Het team onderzocht negen mensen die de prik kregen en die vervolgens CVT of bloedstolsels en lage bloedplaatjeswaarden kregen. Bij vier van hen deden ze bloedonderzoek.
De specialisten ontdekten dat alle vier tekenen vertoonden van syndroom dat een zeer verlaagd aantal bloedplaatjes veroorzaakt. Dit syndroom is zeer zeldzaam en wordt gewoonlijk veroorzaakt door een reactie op heparine, een bloedverdunnende behandeling. Maar het kan ook andere oorzaken hebben. Het team zegt dat dit erop wijst dat het vaccin de bloedstolsels heeft veroorzaakt.
Zijn er nog andere verklaringen mogelijk?
Het is lastig om conclusies te verbinden aan zo’n klein onderzoek. De onderzoekers hebben bijvoorbeeld niet gekeken of het percentage mensen met dit zeldzame syndroom na een prik verschilt van het percentage onder niet-gevaccineerde mensen, zegt vaccinatiedeskundige Adam Finn van de universiteit van Bristol, in het Verenigd Koninkrijk. Twee van de negen gevallen hadden al een bestaande bloedstollingsstoornis voor de prik. En er wordt niet vermeld of iemand van de groep onlangs covid-19 heeft gehad, wat een verhoogd risico op bloedstolsels met zich meebrengt.
Sommige stolsels die aan het vaccin worden toegeschreven, kunnen zijn veroorzaakt door een natuurlijke besmetting met covid-19, zegt neuroloog Leonard Yeo van het universiteitsziekenhuis van Singapore. Hij beschreef vorig jaar een reeks van 14 CVT-gevallen bij met covid-19 besmette mensen, die niet waren gevaccineerd. Twee van deze mensen hadden geen covid-19-symptomen, zoals hoesten of koorts.
Een ander aandachtspunt is dat de meeste gevallen die door het EMA zijn vastgesteld, zich voordeden bij vrouwen onder de 55 jaar. Dat is een groep die sowieso een hoger risico op bloedstolsels heeft, waaronder CVT, omdat het nemen van de anticonceptiepil dat risico met zich meebrengt. Misschien zijn sommige CVT-gevallen die aan het vaccin worden toegeschreven gewoon de gebruikelijke ‘achtergrondpercentages’, zegt Beverley Hunt, medisch directeur van een goed doel dat in Engeland geld verzamelt voor trombose-onderzoek . Hunt wijst er wel op dat CVT normaal gesproken niet gepaard gaat met een laag aantal bloedplaatjes, wat suggereert dat er in deze zeldzame gevallen toch iets iets ongewoons gebeurt.
Hoe gevaarlijk zijn bloedstollingen?
Ze kunnen dodelijk zijn. In de nieuwe studie zijn vier van de negen getroffen mensen overleden. Eén persoon lag nog in het ziekenhuis toen de voorpublicatie online kwam.
Welke conclusies moeten we trekken?
Het aantal gevallen van bloedstolsels die mogelijk in verband staan met het vaccin is zo klein dat het EMA, de Engelse tegenhanger MHRA en de Wereldgezondheidsorganisatie nog steeds zeggen dat de voordelen van de prik groter zijn dan de eventuele risico’s.
‘Ons advies luidt nog steeds dat de voordelen van het AstraZeneca-vaccin bij het voorkomen van covid-19-infecties en de complicaties daarvan nog steeds zwaarder wegen dan de risico’s en dat u het beste het vaccin kunt nemen wanneer u daartoe een uitnodiging ontvangt’, zegt June Raine, hoofd van het MHRA.
En nu?
Het EMA en het MHRA blijven de gemelde gevallen van bloedstolsels onderzoeken. ‘Iedereen werkt hier keihard aan’, zegt Hunt. Intussen zijn er steeds meer landen die uit voorzorg het gebruik van het vaccin in lagere leeftijdsgroepen beperken, waaronder Spanje en Italië.
