Een verbijsterend aantal mensen gelooft het ongelooflijke. Hoe kan dat, en wat moeten we eraan doen, vragen de Amerikaanse politicologen Eric Oliver en Tom Wood zich af.
De wereld is vergeven van complottheorieën. MH17 zou omgeleid zijn door de CIA, de farmaceutische industrie zou natuurlijke geneeswijzen voor kanker dwarsbomen, koningin Elizabeth zou betrokken zijn bij een samenzwering om de wereld te beheersen.
Vaak worden zulke ideeën afgedaan als onschadelijk geraaskal van randfiguren, soms worden ze ook gezien als serieuze bedreiging van de samenleving. Wij bepleitten echter een genuanceerder beeld.
Goed verhaal
In de afgelopen acht jaar hebben we mensen in de Verenigde Staten ondervraagd over hun visie op complottheorieën. Ons onderzoek laat zich samenvatten in drie conclusies.
Om te beginnen zijn zulke theorieën wijdverbreid. Op elk moment van ons onderzoek geloofde de helft van de Amerikanen in minstens één van de meer gangbare theorieën.
Ten tweede beperken complottheorieën zich niet tot bepaalde lagen van de bevolking. Hoewel etnische minderheden en lager opgeleiden er vatbaarder voor zijn, bevinden zich ook hoogopgeleide blanken onder de aanhangers.
Tot slot komen complottheorieën door het hele ideologische spectrum voor. Er zijn meer conservatieven dan liberalen die geloven dat Barack Obama geknoeid heeft met zijn geboorteakte, maar er zijn genoeg liberalen die geloven dat de aanslagen van 11 september 2001 een inside job waren. Sommige samenzweringen zijn blijkbaar net zo aantrekkelijk voor links als voor rechts.
Psychologie
Als onderzoekers zijn wij niet zo zeer geïnteresseerd in de vraag of de theorieën kloppen of niet, maar waarom zo veel mensen erin geloven. Wij denken dat het antwoord in de psychologie te vinden is.
Evolutionair gezien is ons brein niet gericht op het verwerken van informatie over industriële economieën, terrorisme of geneeskunde, maar op overleven in het wild. Als gevolg daarvan zijn we geneigd aan te nemen dat we bedreigd worden door onzichtbare vijanden en dat gebeurtenissen die toevalligerwijs tegelijk plaatsvinden met elkaar te maken hebben. Complottheorieën laten zien hoe we de wereld om ons heen intuïtief interpreteren. Op een ironische manier zijn ze geruststellend. Ze bevatten goeieriken en slechteriken, conflicten, oplossingen en andere elementen van een goed verhaal. Voor de believers vormen ze eigenlijk de waarheid.
Verlamd debat
Dat laatste is precies het probleem met complottheorieën. Ze zorgen ervoor dat intuïties veranderen in onbetwistbare overtuigingen, waardoor een publiek debat erover bijna onmogelijk wordt. Als het iets met buitenaardse wezens te maken heeft, is het nog tot daar aan toe. Maar als het over gewichtiger kwesties als wapenbezit of vaccinaties gaat, is de verlamming van het publieke debat een stuk kwalijker.
De eerste stap om aanhangers van complottheorieën te benaderen is daarom niet met ze in discussie te gaan, maar juist begrip te tonen. We maken ons allemaal wel eens schuldig aan magisch denken, bijvoorbeeld als we iets afkloppen of wanneer we iemand succes wensen. Zonder empathie kunnen we niet op een zinvolle manier communiceren met onze buren met hoedjes van aluminiumfolie op.
Eric Oliver is politicoloog aan de University of Chicago. Tom Wood is politicoloog aan de Ohio State University in Columbus. Hun artikel verscheen in JAMA (vol 174, p 817).
Lees ook:
- Het gevaar van gentechnologie
- Wordt 2011 het jaar van de ufo?
- Templetonprijs ontketent discussie over geloof en wetenschap