In de dagen voor kerst trakteren de planeten Jupiter en Saturnus ons op een zeldzaam fenomeen. Op 21 december lijken de twee grootste planeten van het zonnestelsel bijna samen te smelten tot één heldere ster aan de hemel. Het is voor het eerst sinds de middeleeuwen dat zo’n nauwe samenstand te zien is.

Een samenstand – ofwel conjunctie – treedt op wanneer twee hemellichamen vanuit ons oogpunt zeer dicht bij elkaar lijken te staan. Voor de planeten Jupiter en Saturnus komt zo’n samenstand eens in de ruwweg twintig jaar voor.

Dit hangt samen met de omlooptijd van beide gasreuzen rond de zon. Jupiter doet een kleine twaalf jaar over een rondje om onze moederster, terwijl dat voor de verder weg gelegen Saturnus bijna dertig jaar duurt. Dat betekent dat Jupiter in minder dan twee rondjes om de zon Saturnus ‘inhaalt’. Hoewel de planeten vanuit ons oogpunt dan dicht bij elkaar staan, bedraagt de werkelijke afstand tussen de twee nog steeds meer dan een half miljard kilometer.

Een mooi voorbeeld van een eerdere conjunctie, in dit geval tussen v.l.n.r. Venus, Jupiter en de maan. Op 21 december staan Jupiter en Saturnus nog veel dichter bij elkaar: de samenstand past ruim binnen de diameter van de volle maan. Afbeelding: ESO/Y. Beletsky

Middeleeuwen

Toch is een conjunctie niet iedere twintig jaar te zien. Wanneer het tweetal vanaf de aarde gezien te dicht bij de zon staat, is de samenstand niet (goed) zichtbaar. Bovendien kan de schijnbare afstand tussen de twee groter of kleiner zijn, afhankelijk van de positie van onze planeet. Dit jaar hebben we dubbel geluk: de samenstand is zichtbaar en de afstand is ook nog eens zeldzaam klein.

De laatste keer dat de planeten dichter bij elkaar stonden, was in de zomer van 1623. De dichte afstand tot de zon maakte het echter vrijwel onmogelijk voor Galileo Galilei, Johannes Kepler en hun tijdgenoten om deze samenstand te zien.

Voor een dichtere samenstand die wél zichtbaar was, moeten we terug naar een tijd waarin de telescoop nog lang niet uitgevonden was en men nog dacht dat de aarde het middelpunt van het universum vormde. In de vroege ochtend van 5 maart 1226 was deze zeer dichte samenstand vanuit Nederland een kwartier lang te aanschouwen.

Bewonderen

De twee planeten zijn momenteel al een tijdje zichtbaar tijdens de vroege avond. Vlak na zonsondergang zijn ze laag aan de zuidwestelijke hemel te zien. Jupiter is hierbij het opvallendst: ongeveer net zo helder als de helderste sterren aan de hemel. Saturnus is te zien als het iets zwakkere ‘sterretje’ linksboven Jupiter. De komende dagen zullen de twee steeds dichter naar elkaar toe bewegen.

Jupiter en Saturnus zoals ze te herkennen zijn aan de hemel: als twee heldere ‘sterren’. Deze foto toont het tweetal op 13 december. De komende dagen zullen ze steeds dichter naar elkaar toe bewegen. Klik op het plaatje voor een grotere afbeelding! Credit: NASA/ Bill Ingalls

Op 21 december, de kortste dag van het jaar, bereiken de twee hun dichtste nadering. Rond half acht ’s avonds lijken ze één tiende graad van elkaar verwijderd aan de hemel, wat neerkomt op een schijnbare afstand vijf keer kleiner dan de diameter van de volle maan.

Op dat moment is het tweetal voor waarnemers in Nederland en België echter al onder de horizon verdwenen. De conjunctie is hier het best te zien vanaf het begin van de duisternis, tot ongeveer 18.00 uur. Daarna zakt het tweetal te laag aan de horizon om ze nog goed te kunnen zien.

Met een verrekijker of telescoop zijn ook enkele details te bewonderen, zoals de ringen van Saturnus en enkele van de grote manen rondom beide planeten. In de dagen na 21 december zullen de planeten weer verder van elkaar bewegen. Ook komen ze steeds lager aan de hemel te staan, waardoor ze minder goed te zien zijn.

Ster van Bethlehem

De samenstand van de twee gasreuzen levert ons dit jaar dus een heuse ‘kerstster’ op. Dit heeft niet alleen te maken met de timing van de gebeurtenis, maar ook met de astronomische verklaring voor de Bijbelse ‘Ster van Bethlehem’. Naast een komeet of supernova is de conjunctie van Jupiter en Saturnus in het jaar 7 voor Christus een van de meest aannemelijke kandidaten voor dit fenomeen.

Mocht je de conjunctie dit jaar missen, dan is er wat geduld nodig voor een herkansing. De volgende mogelijkheid om een vergelijkbaar nauwe samenstand van Jupiter en Saturnus te zien, doet zich over er een kleine zestig jaar voor. Op 15 maart 2080 is de samenstand enkele minuten zichtbaar in de vroege ochtend. Daarna is het wachten tot de zomer van 2417. Wellicht kunnen mensen de samenstand dan ook mooi bekijken vanaf hun vakantiebestemming op de maan.

Dag & Nacht Helga van Leur Govert Schilling
LEESTIP: in Dag & nacht beschrijven Helga van Leur en Govert Schilling alles wat er overdag en ’s nachts aan de hemel te zien is. Bekijk dit boek in onze webshop!